به نام خدا
خواص استبرق
##خواص گیاه استبرق در طب سنتی
گیاه استبرق یک گیاه با فواید بسیار است که میتوان از تمام قسمت های این گیاه استفاده کرد، در عین حال به زمین و مناطق پرآب و سرد سیرنیاز ندارد کسانی که میخواهند. این گیاه پرخاصیت همیشه در دسترسشان باشد میتوانند در گل خانه ای کاشت کنند.
همچنین گیاه استبرق به جز مصارف دارویی تولید کننده الیاف پنبه ای شکل است که میتوان در ساخت نخ و لباس و بخاطر جذب رطوبت در پانسمان و پد های بهداشتی مورد استفاده قرار داد.
{toc}
مقدمه
در این مقاله با بررسی خواص استبرق در طب سنتی سعی شده تا وفور و قدمتِ کاربردهای این گیاه مورد توجه واقع شود؛ این گیاه دارای دو گونه دارویی است و بیشتر در
مناطق گرمسیری میروید. کاربردهای فراوانی در صنعت و طب سنتی برای درمان انواع بیماری دارد. البته مصرف خودسرانه آن با توجه به سمی بودن گیاه ممنوع است و
زیر نظر پزشک متخصص باید انجام شود.
یافته های این مقوله نشان میدهد؛ با ترویج مدیریت صحیح کشت این گیاه، بخشهای مختلف آن از گونه های متنوع میتواند در تولیدات طبی، دارویی، صنعتی و صادرات آنها
همچون گذشته نقش پررنگی داشته باشد و در حواشی آن در احیاء زمینهای بایر و ممانعت از گسترش شنهای روان کمک شایسته ای کند.
خداوند رحمان در آیات (۳۱ کهف، ۵۳ دخان، ۵۴ الرحمن، ۲۱ انسان) قرآن از استبرق به عنوان پوششی بهشتی یاد کرده است. همچنین روایتی از امام صادق (ع) آمده است:
هر که بپوشاند برهنه مومنى را، مىپوشد از لباس سندس و استبرق بهشت و در حفظ و ضمان خداست تا تارى از آن باقى باشد. (حلیه المتقین، ص ۳۷۶)
استبرق در لغت اصل آن ستبر و ستبره است یعنى حریر غلیظ. (هدایت، رضا قلى بن محمد هادى، فرهنگ انجمن آراى ناصرى، ۱جلد، کتابفروشى اسلامیه – تهران، چاپ: اول)
از خواص قابل توجه آن است که میتواند در دوران خشکسالی موقعیت خود را همچنان حفظ کند و برای مقابله با شنهای روان درختی مناسب است.
خواص استبرق در طب سنتی
اسامی گیاه استبرق
استبرق نام درختچه ای از خانواده کتوسها با نام علمی (Asclepiadaceae) است که دو گونه دارویى با نامهای زیر دارد.
- Calotropis gigantea
- Calotropis procera
بعضی از نامهای متفاوت از انواع گونه های مختلف
- فرانسه: Mudar , Calotropis gigantesque
- انگلیسى: French cotton ,Green Satiz Mudar Plant ,
به نام آک، مادار، مودار (هندی)، یتوع، عُشَّر، عشریه (عربی)، (به گیاهان شیرابه دار یتوع میگویند و چون ده گل دارد عشر یا عشریه گفته میشود.) برنبخ (سوریه) مشهور
است.
در کتب طب سنتى با نامهاى «عشر»، «اکرس»، «مدار»، «عشار»، «جیوه گیاهى» (به علت استفادهی این گیاه در مداواى سیفیلیس جیوه گیاهى نام گرفته است.) و «درخت
زهرناک» ذکر مىشود.
ساختار استبرق
پوست تنه استبرق، رنگی سفید مایل به شکری و گونه دیگر آن کمی قرمز است. دارای ساقه و شاخه هایى ضخیم، پیچ خورده و گرهدار، برگهایی متقابل، نرم، پهن، کرکدار
(برگهای جوان دارای کرکهای سفیدی هستند که پس از رشد از میان میروند.)، بیضی شکل، ضخیم و نوکتیز به رنگ سبز متمایل به آبی، دمبرگهایی کوچک و کرکدار در
ناحیه اتصال است. برگ نوعی دیگر از آن شبیه برگ درخت گز است.
گلهای معطر آن خوشهاى و چتری با گلبرگهای پیوسته به رنگهای سفید، زرد، صورتی یا بنفش است و گل آذینهای کرکدار دارد.
گلها از اواخر اسفند میشکفد و تا نیمه اول پاییز دیده میشود و ۵ پرچم خمیده اش با ضمیمه بیضی شکل یک تاج را بوجود می آورند. (با این توصیف گلهای آن شبیه نرگس به
نظر میرسد که میان آن گلی شبیه میخک است و به آن قرنفل ملار گویند.)
میوه آن تو خالی، شبیه انبه است که داخل آن الیافی شبیه پنبه دارد. میوه نوعی دیگر از آن شبیه نخود و مایل به سرخی است.
دانه های آن مشابه عدس و دارای تاجه ای پشمی است.
بر روی این درخت ترشحاتی زرد رنگ مانند شکر یافت میشود که سُکَّر العُشَّر (شکر استبرق یا گز انگبین استبرق هم نامیده میشود.) نام دارد و دارای مزهای شیرین همراه
با گسی و تلخی ملایم است و بهترین نوع آن یمنی و سفید، و نوع حجازی آن سیاه میباشد. همچنین شیرابهای مشابه از دانهها، شاخه ها، برگها و گلهای آن شبانه خارج میشود
و در مجاورت هوا منجمد و به قطعاتی شبیه نمک (به رنگ سفید، خاکسترى یا سیاه) درمیاید.
مشخصات گونه procera
بلندی این نوع ۳ تا ۴ متر است؛ شاخه های ضخیم و پرشیرابه دارد؛ رنگ پوست آن کمی قرمز و شاخه های جوانش کرکدار است. برگهاى آن تقریباً پهن، بدون دمبرگ با
قاعده قلب شکل، کمى گوشتى، به ابعاد ۱۵ در ۱۱ سانتىمتر است و بعد از خشک شدن نازک مىشود. گلهاى آن به رنگهاى سفید، ارغوانى یا قرمز به قطر ۵/ ۲- ۲ سانتىمتر
است.
میوه آن از یک طرف باز مىشود؛ تخم مرغ ىشکل در ابعاد ۱۰- ۷ سانتىمتر و درون آن تارهاى ابریشمی بسیار نرم است. (این تارها کاکلهاى دانه هاى گیاه است و درون میوه
قرار دارند.)
مشخصات گونه gigantea
درختچه ای با گلهاى صورتی که شیرابه آن حاوی ماده گوتاپرچا مىباشد. (این ماده صمغ سفیدرنگی است که عایق الکتریسیته است و نسبت به اسیدها مقاومت دارد و برای تهیه
کابل برق، همچنین وسایل چاپ از آن استفاده میشود.)
محل رویش و تکثیر استبرق
گیاهان این تیره بجز تعداد کمی از آنها، فقط در مناطق گرمسیری میرویند و تعداد کلی گونه های آن ۲۰۰۰ تا است.
در ایران، نواحی ساحلی جنوب (ارتفاعات ۹۵۰ تا ۱۱۰۰ متری) و استانهای لرستان، بوشهر، فارس، کرمان و بلوچستان میروید. در عمق درهها و شنزارها و به صورت
طبیعی در تپه های شنی خوزستان هم دیده میشود.
این گیاه در فصل تابستان در زمینهای ریگزار و بیابانی و مسیل کوهها میروید.
رویش بذر آن در کیسه های پلاستیکی به خوبی انجام میشود و ۸ تا ۱۰ ماه پس از کشت، قابل انتقال به تپه های شنی است.
مزاج استبرق از دیدگاه طب سنتی
مزاج آن در درجه اول گرم و خشک (برای گرم مزاجها مضر است و ابن تلمیذ آن را معتدل و لطیف دانسته است.) و مصلح آن، بادام، شیر و روغن است.
برگها و شاخه ها : گرم و خشک در درجه ۳
شیر (شکر العشر) : گرم و خشک درجه ۴
خواص استبرق در طب سنتی
گونه هاى مختلف استبرق از نظر ترکیبات شیمیایى و خواص مشابه هستند و البته با توجه به سمی بودن گیاه لازم است قبل از هر گونه استفاده درمانی، اقدامات لازم جهت
مدبره نمودن آن انجام شود.
گیاه استبرق در طب سنتی دارای اثرات مفتح، معرق، خلط آور، قی آور، مقوی کبد، ریه، معده، جلا دهنده و نرم کننده دستگاه تنفس است.
جوشانده برگ و گل آن مقوی است؛ از روغن آن در تسکین دردهای کمر و استخوان بهره میبرند.
بخشهای قابل استفاده، با توجه به خواص استبرق در طب سنتی، پوست، برگ، ریشه، گل و شیرابه آن است و بعضاً ذکر میشود.
استفاده از این گیاه به دلیل سمی بودن باید تحت نظر متخصص طب سنتی انجام شود و مصرف بی رویه آن خطر آفرین است.
برگ
برگش برای درمان بیماری های زیر مفید است.
فلج، تشنج، سستى و بیحسی اعضاء، خواب گرفتگی اعضاء، سفلیس، سوزاک، انواع دردهای مفصلی و استخوانی، دندان درد، ورم های سرد، لقوه، تب و لرز، زخمهای وخیم،
خوره، چرک، خشکاندن زخم واز بین بردن گوشت اضافه.
همچنین سوزاندن برگ آن پشه ها را فراری میدهد.
خواص استبرق در طب سنتی
پوست
پوستش در رفع بیماری هیضه (پوست استبرق، فلفل سیاه و نعنای ساییده را قرص کرده، استفاده می‌کنند؛ به این ترتیب مواد فاسد از طریق استفراغ خارج میشوند.)
و گَرد آن در مداوای اسهال خونی حاد استفاده می شود.
پنبه میوه
از دیگر خواص گیاه استبرق پنبه میوه آن است، زمانی که تازه باز شده باشد برای جلوگیری از خونریزی و رویش مجدد بافت مفید است.
ریشه
ریشه آن قی آور است و در درمان جذام و بعضی بیماریهای پوستی (با نظر متخصص طب سنتی) مورد استفاده قرار می گیرد.
پوست ریشه آن معرق و نیرو دهنده است و برای رفع بیماری اسهال خونی (طبق نظر متخصص طب سنتی) به کار برده میشود. (با اینکه ترکیبات آن با اپیکا متفاوت است آن
را جانشین این دارو میدانند.)
گل
گل آن در درمان برخی بیماریهای معده، تنفسی، بلغم و رفع علت بیماریهای سرد، فلج مغزی البته با نظر متخصص طب سنتی مورد استفاده است.
شکر و شیرابه استبرق
به علت گسی، زداینده است و از خواص گیاه استبرق میتوان به تقویت بینایی، سرمه آن برای قدرت بینایی و رفع سفیدی قرنیه چشم مناسب است اشاره کرد.
همچنین برای از بین برندن گوشت اضافی، دانه های بواسیر، جوش، دفع کرم شکم و کرم کدو، تسکین دردهای روماتیسمی و دندان درد و محل گزش حیوانات سمی، درمانِ
کچلى، زرد زخم، قوبا (خشونت و درشتی پوست همراه با خارش) و کچلی سرخ (بیماری است که موی بخشی از سر میریزدو پوسته پوسته شده و رنگ آن سرخ میشود و به
آن کچلی سرخ نیز گویند؛ این بیماری واگیر دارد.)، جذام، جرب، زخمها، سختى طحال، فیلپایی، اگزمای مزمن (به شکل موضعی)، دمل، رفع ترک پا، کاهش ورم، ازالهی
مو، بیرون آوردن خار از پوست، پاک کردن موی پوست حیوانات، مورد استفاده قرار می گیرد.
نمک استبرق
خلط آور ، قاعده آور، مسهل قوی، مقدار خیلی کم آن مقوی قلب و مقدار زیاد آن قی آور است.
نمک استبرق در درمان بیماریهای ریوی با نظر متخصص طب سنتی موثر است.
تهیه نمک استبرق
برای تهیه نمکِ استبرق در طب سنتی، خاکستر ریشه آن را در آب حل کرده و از پختن آن نمک استبرق درست می کنند.
ترکیبات شیمیایى نمک استبرق
در انواع مختلف این گیاه ترکیبات شیمیایی زیر یافت می شود.
آلفا و بتا- کالوتروپئول، بتا- آمیرین و استرهایی (استر ترکیبى است که از ترکیب یک اسید آلى و الکل حاصل شده و آب حذف شده است.) از ترکیبات آنها، ژیگانتئول و
ایزوژیگانتئول، کائوچوک، گوتاپرچا و تعدادى رزین، مدارین، تریپسین، آنزیم سینیلا، مواد محلول در آب، اوشارین، کالوتروپین، کالوتوکسین و کالاکتین، کلسیم اکسالات،
نوعی ازت و سولفور محتوى ژىگانتین که از سموم قلبى است.
احتیاط
تمام بخشهای این درخت خصوصاً شیرابه آن سمى است و باید بعد از اصلاح و طبق نظر پزشک حاذق مورد استفاده واقع شود.
از شیرابه آن در تهیه بعضى سموم استفاده میشود و حاوى کالوت روپین است که از سموم قلبی محسوب میشود؛ اما مقدار بسیار کم آن مقوى قلب است. سرم شیرابه آن موجب
اختلال در بینایی است و بویی شبیه بوی شوکران دارد و پوست را زخم میکند. حداکثر میزان استفاده از شیرابه یک گرم است. (در بعضی منابع ۴ الی ۵ گرم ذکر شده
است.)
نوعی از این گیاه به اندازهای سمی است که حتی نشستن در سایه آن مرگبار است؛ نوع مذکور شباهت به درخت گز، گل های سفید و میوهای متمایل به رنگ سرخ و شبیه نخود
دارد.
۱۰ گرم از شکراستبرق موجب مرگ انسان، ۳/۲ گرم آن باعث زخم ریه و کبد، استفاده از آن به مدت ۲ روز موجب مرگ است.
برای رفع مسمومیت در اثر شیرابه، باید ابتدا با خوردن شیر و روغنها موجب قى کردن فراهم شود تا معده پاکیزه شده و به پزشک مراجعه کرد. (در منبعی دیگر خوردن
مقدار زیاد شیر خارخاسک برای رفع مسمومیت ذکر شده است)
نتیجه گیری
با توجه به خواص گیاه استبرق در طب سنتی و گستردگی مصارف گوناگون این گیاه به نظر میرسد با مدیریت مناسب کشت این گیاه در مناطق مستعد، می توان برای درمان انواع بیماریها (تحت نظر متخصص ذیصلاح)، ارزانتر و در دسترستر اقدام نمود و همچنین در جهت کارآفرینی و تولید مواد اولیهی صنایعی مانند داروسازی، پارچه بافی، قالیبافی، لاستیکسازی و امثال آن استفاده کرد. با توجه به خواص گیاه استبرق باید توجه کرد که استفاده از تمام قسمت های این گیاه بدون تجویز و مشورت با طبیب خطرناک و ممنوع است.
منابع
۱ – امیرى، منوچهر، (۱۳۵۳ ه.ش) فرهنگ داروها و واژه هاى دشوار، ۱جلد، بنیاد فرهنگ ایران – تهران، چاپ: اول، ص ۲۶۷
۲ – بنیاد پژوهشهاى قرآنى حوزه و دانشگاه، (۱۳۸۵ ه.ش.) مجموعه مقالات قرآن و طب، ۳جلد، مؤسسه انتشاراتى بنیاد پژوهشهاى قرآنى حوزه و دانشگاه-دانشگاه شاهد – مشهد مقدس-مشهد مقدس، چاپ: اول، جلد۳ بخش دوم ص ۵۸ و ۵۹ و ۷۲ و ۷۳
۳ – جرجانى، اسماعیل بن حسن، (۱۳۹۱ ه.ش.) ذخیره خوارزمشاهى، ۱۰جلد، مؤسسه احیاء طب طبیعى – قم، چاپ: اول، جلد ۶ ص ۹۳۴ و ۹۳۷
۴ – رازى، محمد بن زکریا – مترجم: ذاکر، محمد ابراهیم، (۱۳۸۷ ه.ش.) المنصوری فی الطب (ترجمه)، ۱جلد، دانشگاه علوم پزشکى تهران – تهران، چاپ: اول، ص ۷۸۶
۵ – سلطانى، ابو القاسم، (۱۳۸۳ ه.ش.) دائره المعارف طب سنتى (گیاهان دارویى)، ۳جلد، ارجمند، دانشگاه علوم پزشکى و خدمات درمانى – تهران، چاپ: اول، جلد۲ ص ۴۳ تا ۴۷
۶ – طبرسى، حسن بن فضل – مترجم: میرباقرى، سید ابراهیم، (۱۳۶۵ ه.ش.) ترجمه مکارم الاخلاق (میر باقرى)، ۲جلد، فراهانى – تهران، چاپ: دوم، جلد ۱ ص ۴۵۵
۷ – کرمانى، محمد کریم بن ابراهیم – مترجم: عیسى ضیاء ابراهیمى، (۱۳۶۲ ه.ش.) دقائق العلاج، ۲جلد، چاپخانه سعادت – کرمان، چاپ: اول، جلد ۲ ص ۴۸۶. مقدمه جلد ۲ ص۵۴
۸ – گل گلاب، حسین، (۱۳۸۶ ه.ش.) کتاب گیا (راهنماى گیاهى)، ۱جلد، دانشگاه علوم پزشکى ایران – تهران، چاپ: اول، ص ۱۹۱ و ۲۵۰ و ۲۵۱ و۳۵۰ و ۳۷۳
۹ – میر حیدر، حسین، (۱۳۸۵ ه.ش.) معارف گیاهى، ۸جلد، دفتر نشر فرهنگ اسلامى – تهران، چاپ: هفتم، جلد۳ ص ۲۰۸ تا ۲۱۹
۱۰ – نورانى، مصطفى، (۱۳۸۴ ه.ش.) دائره المعارف بزرگ طب اسلامى (نورانى)، ۱۲جلد، ارمغان یوسف – قم، چاپ: اول،
جلد۱ ص ۱۵۴ تا ص ۱۶۴. جلد۴ ص ۹، ۱۶۵، ۱۶۶، ۱۶۷. جلد۷ ص۴۶۶.
۱۱ – نورى زاد، صمد، (۱۳۸۳ ه.ش.) آنسوى آیه ها، نگرشى بر اعجازهاى پزشکى قرآن، ۱جلد، آیت عشق – قم، چاپ: اول، ص۷۱
۱۲ – هدایت، رضا قلى بن محمد هادى، فرهنگ انجمن آراى ناصرى، ۱جلد، کتابفروشى اسلامیه – تهران، چاپ: اول، ص ۹
۱۳ – سوره انسان( ۷۶): ۲۱.
۱۴ – (کهف آیه ۳۱- دخان آیه ۵۳- الرحمن آیه ۵۴- انسان آیه ۲۱- حلیهالمتقین ص۳۷۶ )
تهیه کننده: زهرا کندری دانشجوی دوره مدرسی طب سنتی صدای حکیم
نویسنده: زهرا کندری
