به‌نام خداوند نون و قلم
زندگینامه، شناخت و آگاهی از محمد بن زکریای رازی
مقدمه
زمان زیادی نیست که پا به عرصه علم شریف طب (طب سنتی ایران) گذاشته‌ام و با نام حکیمان و دانشمندان به نام ایرانی مثل محمد بن زکریای رازی که یکی از مشاهیر پر آوازه ایران بود، آشنا شدم. هر روز کنجکاوتر شدم که بدانم راز زندگی این انسان‌های فرهیخته در کجاست و شخصیت جذاب و اسرار آمیزشان را بشناسم. برایم جالب بود بدانم اهل کدام شهر بودند، چگونه وارد عرصه علم شدند، در چه سفر‌هایی با چه استادانی درس آموختند، نام شاگردانشان چه بود، چه آثار و تألیفاتی داشتند.
مهم بود که بدانم چه دین و مذهبی و چه اخلاق و رفتاری داشتند و ملاک و هدفشان چه بود؟ آیا در این مسیر پر از سنگلاخ فرزندی و همسری داشتند یا بدون همدم و یادگاری از نسل خود از دنیای فانی گذر کردند؟
چیز زیادی از تاریخ نمی‌دانم اما در منابع قدیم جستجو کردم که بدانم در زمان سلطنت چه‌امیرانی بودند و مورد غضب یا حمایت چه پادشاهانی بودند؟
زندگینامه طبیب بزرگ رازی
از اسم او پیداست که این دانشمند فرزند زکریا و اهل شهر ری بوده است پس زکریا نام او نیست بلکه نام پدرش بوده و همچنین به دلیل زادگاهش او را رازی مینامیدند. لقب او ابوبکر بود که در رساله‌ها و تذکره‌ها به او ابوبکر محمد بن زکریا می‌گفتند.
این طبیب بزرگ بنابر روایت ابوریحان بیرونی در اواخر قرن چهارم ماه شعبان سال ۲۵۱ هجری قمری در شهر ری بدنیا آمد و در پایان عمرش به دلایل نامشخصی نابینا شد، که در سال ۳۱۳ هجری قمری در سن ۶۲ سالگی در شهر ری چشم از جهان فرو بست.
محمدبن زکریای رازی
طبیب، دانشمند، عالم، شاعر و نوازنده، یکی از شخصیت‌های علمی و فرهنگی و ادبی در عصر خویش بود و مردی خوشخو، کریم، خوش ذوق، دقیق و با بیماران خویش به مهربانی رفتار می‌کرد و تا مرضشان را تشخیص نمی‌داد از آنان دست بر نمی‌داشت. به بیمارانی که استطاعت مالی نداشتند رایگان دارو می‌داد و گاهی غذای آنان را خود تهیه می‌کرد. طبیب مردم عادی بود. رازی، عشق و علاقه به مطالعه و نوشتن داشت، کنجکاو، با دقت بود. و همیشه در تلاش برای کشف حقایق و رفع مشکلات در علم پزشکی بود.
پدر رازی زرگری معمولی بود و از علم و حکمت بهره‌ای نداشت، زکریا تمایل داشت که محمد به کسب و کار او مشغول شود، ولی او به سرودن شعر، نواختن عود و خواندن آواز و یادگرفتن علوم دیگر پرداخت.
دانش و علوم رازی
چیزی در دست نیست که به ما نشان دهد دانش و علوم رازی از چه شاخه علمی شروع شده است ولی بر اساس اینکه پدرش زرگر بود اولین علمی که فرا گرفته زرگری و آشنایی با علم شیمی (کیمیاگری) است. او علومی دیگر همچون طب، داروشناسی، فلسفه، نجوم و الهیأت را هم فرا گرفته که ۲۷۳ اثر داشته که بیشتر آن در حوزه طب بوده است.
رازی در سن ۳۰ تا ۳۵ سالگی کیمیاگر، فیلسوف و طبیعی‌دان مشهور و باهوش و دارای اختراعات زیادی بود، او طب را در سی تا چهل سالگی عمرش فرا گرفت و در مدت خیلی کمی پزشک ماهری در جهان اسلام شد. دلیل ورودش به علم طب این بود که رازی به دلیل کیمیاگری چشمانش ناراحت شد نزد پزشکی رفت از او پانصد دینار گرفت به همین دلیل اهمیت پزشکی را دریافت و به آن پرداخت.
طب را در قرن سوم هجری در بغداد آغاز کرد، به دلیل اینکه در آنجا بیمارستان‌های متعددی وجود داشت و دوم اینکه کتاب‌های طب زیاد و گوناگونی در آنجا ترجمه می‌شد. در زمان خلافت معتضد (خلیفه عباسی) در یکی از بیمارستان‌های آنجا به کار پرداخت و به همین دلیل او طبابت را به صورت بالینی (کلینیکی) آموخت.
در علم موسیقی آگاهی داشت در جوانی این علم را ر‌ها کرد، در شعر و ادبیات عرب هم مهارت داشته که آثار او دال بر این امر می‌باشد. دانش و علوم رازی زبانزد خاص و عام شده بود و باعث حسادت‌ها و کینه توزی‌ها به‌ایشان شد و بسیار مصاِئب بر سر راهش قرار گرفت.
لقب‌های محمد رازی
عرب‌ها او را ابوبکر، طبیب المسلمین، جالینوس العرب و فرانسوی‌ها او را پدر علم شیمی، رازس و الرازی مینامیدند.
دین و مذهب او
رازی مسلمان بود و مذهب شیعه داشت و عنوان آثار او نشان دهنده این امر بود، مثل: الامام الفاضل المعصوم و دوم اینکه شیخ آقا بزرگ تهرانی صاحب کتاب الذریعه او را شیعه خوانده است.
زبان‌های محمد رازی
ابوبکر به سه زبان فارسی و عربی و یونانی مسلط بود، تاًلیفات آن به زبان عربی و بیشتر آثارش در بغداد بود و همچنین نوشته‌های کیمیایی به زبان یونانی نوشته است و به این زبان آشنایی داشته است.
فرمانروایان زمان طبیب
* سلسله صفاریان در شرق ایران: یعقوب لیث، عمرو بن لیث، طاهر بن محمد و محمد بن علی.
* سلسله ساسانیان در خراسان و ماورالنهر: اسماعیل بن احمد سامانی، احمد بن اسماعیل سامانی و نصر بن احمد سامانی.
* سلسله علویان در طبرستان: حسن بن زید داعی کبیر.
* خلفای عباسی: معتز، معتمد، معتضد، مکتفی و معتزز.
استادان طبیب
* استاد طب: ابوریحان و ابن ابی اصیبعه.
* استاد فلسفه: ابوزید احمد بن بلخی، ایران شهری.
شاگردان طبیب
یحیی بن عدی، ابوالقاسم مقانعی، ابن قارون رازی، ابوغانم طبیب، یوسف بن یعقوب و محمد بن یونس.
ابتکارات و اکتشافات او
درمنابع از اکتشافات طبیب محمد رازی بسیار ذکر شده از جمله کشفیات این نام‌آور ایرانی عبارتست از:
احداث بیمارستان، کشف الکل از تقطیر شراب، از سولفات آهن اسید سولفوریک را ساخت، واکسیناسیون دام‌ها، روش ساخت آرسنیک، کربنات آمونیم، تقطیر نفت خام را توضیح داد و استفاده از روده حیوانات برای دوختن زخم شکم. اکتشافات رازی جزء نادرترین و ارزشمندترین اکتشافات در سرزمین ایران بود.
دانشمندان و حکیمان هم عصر او
محمدبن جریر؛ مورخ، ابوزید بلخی؛ متکلم و فیلسوف، شهید بلخی؛ متکلم و شاعر، ابونصر فارابی؛ فیلسوف بزرگ ایران، رودکی؛ شاعر، ابو حاتم رازی، متنقه رازی، علی بن طبری؛ طبیب و ایران شهری؛ فیلسوف و حکیم.
تألیفات و آثار محمد بن زکریای رازی
در اینجا به ذکر تألیفات و آثار رازی می‌پردازیم:
* آثار فلسفی: آفرینش جهان؛ از آراء فلسفی دموکریتوس، فیثاغورس، لویکیپو واپیکو تأثیر گرفته است.
* علم اخلاق: متکی به زهد و ترک دنیا و انزوا نبود بلکه به دخالت در امور اجتماعی با حفظ پاکدامنی تأکید دارد.
* علم شیمی: کتاب المدخل الیعلیقی، الاسرار (تقطیر متبلور).
* علم طب: از نظرات بقراط و جالینوس کمک گرفت.
– کتاب الحاوی: عظیم‌ترین، معتبر‌ترین و طولانی‌ترین اثر او و نخستین دایره المعارف پزشکی در جهان اسلام و نخستین دایره المعارف پزشکی جهان که دارای ۳۰ بخش با متن عربی که نیمی از آن به لاتین، می‌باشد. خودش اظهار داشته که نوشتن آن ۱۵ سال طول کشید و دستانش از بس که نوشته بود، فلج شده بود.
– کتاب المنصوری فی الطب: تشریح تمام اعضای بدن انسان و وظایف آن‌ها بوده است. البته تشریح زمان رازی روی جسد می‌مون صورت گرفته نه انسان.
– اولین پزشکی بود که به بعضی از شعبات اعصاب در سر و گردن پی برد و آن‌ها را شناسایی کرد.
– نخستین طبیبی بود که سل مفصلی انگشتان را شناخت و بررسی کرد.
– او مخترع فتیله دو طرفی بود که ۱۰۰ سال پیش در جراحی بکار رفته است.
– ابزار ویژه‌ای برای کشیدن دندان داشت.
– کتاب الجدوی والحصبه: در مورد علل و علامات درمان و پیش‌بینی لازم و اقسام بیماری آبله، سرخرک و آبله مرغان سخن گفته است.
بیماری‌های چشمی را به خوبی شناخت ابزاری برای جراحی کیسه اشک و پلک داشت.
– طب الملوک، تقسیم العمل، دفع مضارالاغذیه، الشکوک علی جالینوس، القرابادین کبیر، القرابادین صغیر، میدان العقل، اثبات الطب، النفس الکبیر، النفس الصغیر و المدخل الی الطب.
آثار و تألیفات رازی جمعاً ۷۶ مورد است که ما در بالا مهمترین آن‌ها را ذکر کردیم.
همسر و فرزندان
او همسری برگزید اما فوت نمود و بعد از او همسری اختیار نکرد و فرزندی نداشت.
علت مرگ و آرامگاه او
پدر علم شیمی در پایان عمرش به دلایل نامعلومی نابینا شد و در تنهایی و فقر و تنگدستی در سال ۳۱۳ هجری قمری جان به جان آفرین تسلیم کرد و او را در زادگاهش شهر ری به خاک سپردند.
نتیجه‌گیری
محمد بن زکریای رازی از چهره‌های صاحب نام ایرانی بود و اولین دانشمندی که از تقطیر شراب، الکل را ابداع نمود، می‌توان الکل را یکی از بزرگترین خدمات این عالم در علم طب برشمرد. از نیک مردان روزگار و حکیمانی بود که چشمی به مادیات نداشت و عمر خود را وقف معالجه تنگدستان نمود.
سرزمین ما دارای فرهنگ ارزشمند و اصیلی می‌باشد که از زمان کهن شخصیت‌های علمی و فرهنگی و ادبی را در خود جای داده است و زبانزد جهانیان است. تمامی نیرو و توانم را در طبق اخلاص گذاردم تا با کلمات و حرکت قلم بی‌جانم برای ارتقاء سطح علمی جامعه و مخصوصاً نسل جوان، یکی دیگر از چهره‌های صاحب نام ایرانی؛ محمد بن زکریای رازی را با زبان شیوا و قابل فهم با عنوان مشاهیر ایرانی برای نسل حاضر معرفی کنم.
قلمم، بنگار نامی از نامی‌های ایران
کاغذم، جای بده سرگذشت مشاهیر ایران
کاشف الکل و فخر‌آور سرزمین ایران
رازی بود، شهره شهر ری در سرزمین ایران
((اصلانی))
با سپاس از همراهی شما عزیزان، امید است با نظرات خود شکوفه‌های شوق و انگیزه را در دل ما نویسندگان شکوفا نمایید.
منابع
رزاقی‌شانی. علی. ۱۳۹۹ ه. ش. آشنایی با محمد زکریای رازی. . صفحه ۵-۷۳، انتشارات تیرگان، تهران. طهوری. مهروش. ۱۳۵۰ ه. ش. آشنایی زکریای رازی. ذکر، کتاب های قاصدک،صفحه ۶–۲۷، نشر تهران،
نویسنده: آرزو اصلانی
ضف
