به نام خدا
بررسی اصول خواب در طب سنتی
در طب سنتی خواب یکی از اساسی ترین اصل سلامت است، چه برای پیشگیری و چه برای درمان. زمان خواب، مدت خواب و مکان خواب دارای نکاتی هستند که باید رعایت شود تا یکی از این پایه های سلامت که برآن استوار است همیشه پابر جا باشد.
فهرست
مقدمه
نیاز بدن انسان به خواب
مضرات بیداری زیاد
تدابیر و اصول خواب در طب سنتی
اقدامات لازم برای داشتن خواب آرام
بهترین زمان برای خواب
زمان های نامناسب برای خواب
ارتباط خواب با عمل هضم
نتیجه گیری
منابع
مقدمه
بررسی اصول خواب در طب سنتی از روش‌های اصلاح سبک زندگی و بخش زیادی از درمان است که این یکی از بزرگ‌ترین دستاورد‌های طب سنتی است که در مقایسه با روش‌های درمانی طب نوین کاملاً بدون عوارض است. سبک زندگی سالم شامل توجه و مراقبت از چند مرحله از زندگی روزمره است که در طب به آن سته ضروریه یا اصول شش‌گانه گفته می‌شود. با جستجو در متون کهن حکمای ایرانی این اصول را یافتیم و ارائه می دهیم.
اصول شش‌گانه عبارتند از:
- الاهویه (آب و هوا)
- اکل و شرب (خوردن و آشامیدن)
- اعراض نفسانی (حالات روحی)
- حرکت و سکون (ورزش و استراحت)
- احتباس و استفراغ (نگهداری مواد لازم برای بدن و دفع مواد زائد از بدن)
- نوم و یغظه (خواب و بیداری)
در این مقاله به بررسی یکی از این اصول می‌پردازیم. اولین سوالی که در مورد آن مطرح می‌شود، علت نیاز بدن به خواب است.
اصول خواب
چرا بدن انسان به خواب نیاز دارد
در اینجا باید بدانیم چرا بدن انسان به خواب نیاز دارد؟ برای یافتن جواب می پردازیم به تعریف خواب و این‌که چگونه پیدا می شود و عمل مکانیکى آن چگونه صورت می‌گیرد همیشه میان دانشمندان اختلاف نظر وجود داشته است، آرامش اعصاب و مغز از عقاید طب است ولى چنان که مى بینید این حقیقت را امام هشتم علیه السّلام بى پرده بیان فرموده است که در هر حال خواب یک استراحت طبیعى و ضرورى است که اعصاب را آرامش می‌دهد و قوا را براى ساعات بعد ذخیره مى نماید.
- تمام سلول‌های بدن به جهت ادامه حیات خود نیازمند روح حیوانی هستند، قوای روح حیوانی در بیداری زیاد تحلیل می‌رود و نیاز به انرژی دوباره دارد که این امر فقط در خواب اتفاق می‌افتد.
- بدل مایتحلل (جایگزین‌سازی آنچه که از دست رفته) مستلزم دریافت غذای هضم شده است. عامل هضم حرارت است. هضم که در باطن بدن اتفاق می‌افتد مستلزم خواب است؛ چرا که در خواب حرارت به عمق بدن برمی‌گردد. در طول روز روح تحلیل رفته و منبسط می‌شود و دیگر نمی‌تواند حامل قوه و منشاء فعل باشد؛ برای شارژ و تراکم روح، نیاز است که روح از ظاهر اعضا به باطن و بطن چپ قلب برگردد، که این اتفاق فقط در خواب می‌افتد.
مضرات بیداری زیاد چیست؟
حال این سوال برایمان پیش می آید، مضرات بیداری زیاد چیست؟
- ضعف دماغ: بیداری بسیار، باعث تحلیل (از بین رفتن) روح حیوانی و نفسانی می‌شود و به همین دلیل دماغ (مغز) که وابسته به روح نفسانی است تضعیف می‌شود.
- فساد هضم: در بیداری، حرارت در سراسر بدن منتشر و در ظاهر بدن است، پس هضم ناقص انجام می‌شود. و هضم ناقص، موجب گرسنگی سلولی می‌شود.
مقدار نیاز بدن به خواب چقدر است؟
مقدار نیاز بدن به خواب در هر شخص بستگی به مزاج قلب او دارد. قلب گرم مزاج زودتر روح را شارژ می‌کند و تراکم می‌بخشد. و هرچه مزاج قلب سردتر باشد، شارژ ارواح و قوا، زمان بیشتری را می‌طلبد.
به طور مثال: زمان لازم برای خواب در شخص گرم مزاج ۴ تا ۶ ساعت است.
برای شخصی با مزاج معتدل ۶ تا ۸ ساعت است.
و برای شخصی با مزاج سرد ۸ تا ۱۰ ساعت خواب نیاز است.
کیفیت و تدابیر خواب خوب چگونه است؟
در بحث اصول خواب در طب سنتی خوابی مفید است که:
- سنگین باشد: چون در خواب سبک روح و حرارت کاملاً متوجه باطن نیستند.
- پیوسته باشد: اگر خواب پیوسته نباشد، عمل هضم کامل انجام نمی‌شود.
از نظر مدت، معتدل باشد:
در تفریط در مدت خواب، هضم ضعیف می‌شود و روح و خون کمتری تولید می‌کند. و در افراط در مدت خواب، بدن به سمت برودت (سردی) می‌رود و تجمیع (جمع‌شدن) رطوبت اتفاق می‌افتد.
- بعد از رد شدن طعام از معده به سوی کبد و اتمام هضم معدی باشد. خوابیدن با معده کاملاً خالی، موجب می‌شود روح و حرارت غریزی تحلیل روند. و در معده پر، غذا متخلخل (پر منفذ و جدا جدا) می‌شود، حجم معده بالا می‌رود و فم‌المعده را دچار کشیدگی می‌کند.
- بعد از نفخ و قراقر شکم باشد. زیرا نفخ و قراقر مانع از تسلط معده بر غذا می‌شود و این خود سبب ضعف هضم است و ضعف هضم نیز، باعث ایجاد بخارات و صعود (بالارفتن) بخارات به سمت دماغ و ایجاد تخیل و خیالات می‌شود که این‌ها همه مانع خواب است.
اصول خواب
تدابیر و اصول خواب در طب سنتی
- بعد از بیداری، شخص احساس نشاط داشته باشد.
- حداقل ۲ الی ۳ ساعت از شام خوردن فاصله داشته باشد.
- دمای محل خواب معتدل باشد.
- بستر خواب باید نرم و ملایم باشد و حتماً یک روانداز داشته باشید.
- افرادی که مزاج یا سوء مزاج (بیماری) سرد و تر دارند حتماً در وقت خواب سر و گردن و گلو و کف پاها پوشیده شود. مزاج حتی روی خواب دیدن نیز اثر گذار است اگر کسى در خواب ببیند که در برف و یا جاى سرد و در حال آزار دیدن از سرماست این رؤیا نشان‌دهنده سردى در اوست.
- از هیجانات و پرخاشگری و مجادله قبل خواب پرهیز شود.
- فاصله حداقل یک متری با موبایل در حالت هواپیما.
- فاصله هرچه کمتر از زمین در زمان خواب زیرا در این حالت انرژی‌های منفی سریع‌تر و بهتر تخلیه می‌شوند.
- بهتر است که حمام داخل اتاق خواب نباشد.
- خوابیدن به پشت ممنوع است زیرا باعث ریزش ترشحات دِماغ (مغز) به پشت حلق شده و عوارض زیادی مثل کابوس، بی‌خوابی، صرع (اختلال سیستم عصبی)، سکته، درد پشت، بیماری‌های روده و معده دارد.
- خوابیدن مدام به روی صورت هم ممنوع است.
- یکی دیگر از تدابیر و اصول خواب در طب سنتی بهترین حالت‌های خواب، به پهلو خوابیدن و بالش بین دو زانو قرار دادن است.
روغن بادام و خواب آرام
اقدامات لازم برای داشتن خواب آرام
- ماساژی که به پاها ختم شود. با روغن بادام شیرین از زانوها به سمت نوک انگشتان.
- اسپری گلاب در محل خواب.
- روغن مالی پیشانی، ملاج سر و اطراف پره‌های بینی با روغن‌هایی چون بنفشه یا بادام شیرین.
- یکی از اقدامات لازم برای داشتن خواب آرام دوش آب ولرم است.
- تکنیک شمارش معکوس (چشم بسته به وسط پیشانی تمرکز کرده و عدد ۳۰۰ رو ببینید و شروع‌کنید به شمارش معکوس همراه با دیدن اعداد).
- ناف اطفال را با روغن بنفشه یا زیتون چرب کنید.
- خوردن کاهو همراه با ادویه‌جاتی مثل پودر دارچین یا میخک قبل خواب.
بهترین زمان برای خواب چه زمانی است
- زمان خواب یکی دیگر از موارد مهم اصول خواب در طب سنتی است. که گاهاً پرسیده می شود: بهترین زمان برای خواب چه زمانی است؟
- خواب باید در زمان تاریکی مطلق باشد، چه از لحاظ اقلیمی و چه از لحاظ ظاهری.
- در هر اقلیمی زمان مناسب خواب متفاوت است.
- در اقلیم ایران بهترین ساعات خواب در فصول گرم سال حدودا ۲ ساعت بعد از اذان مغرب تا یک ساعت قبل از اذان صبح می‌باشد.
- حدوداً ساعت ۲۲ تا ساعت ۴ بامداد.
- در فصول سرد سال ۴ ساعت بعد از اذان مغرب و تا یک ساعت قبل اذان صبح می‌باشد.
- حدوداً ساعت ۲۳ تا ۵ بامداد.
- از لحاظ ظاهری هم بهتر است مکان خواب بدون هیچ‌گونه روشنایی باشد.
- چرا که نور می‌تواند توجه اعضا و اندام بدن را مقداری به خارج بدن جلب کند و همین امر باعث شود که بدن انرژی لازم را دریافت نکند و همین‌طور پاکسازی بدن دچار اخلال گردد.
- مانند زمانی که نور را روی سر فرد خواب، روشن می‌کنیم و متوجه حرکت چشم او می‌شویم.
زمان‌های نامناسب برای خواب چه زمان‌هایی است
از اصول خواب در طب سنتی رعایت رمان خواب است. یکی از بدترین زمان‌های خواب، خواب در طول روز است زیرا روح جوهری نورانی دارد و در طول روز که نور وجود دارد تمایل روح به سمت نور و ظاهر بدن است.
در زمانی که در روز تلاش به خواب داریم روح هم باید به سمت باطن بدن برود، در صورتی که تمایل او به ظاهر بدن است و این امر باعث حیرت و سرگردانی روح می‌شود و این سرگردانی مضرات بسیاری مثل نسیان و آلزایمر دارد.
خواب عیلوله: خواب بعد از اذان صبح
خواب حیلوله: خواب بعد از اذان ظهر
خواب قیلوله: خواب آخر روز قبل از اذان مغرب
تنها خواب مفید در طول روز خواب قیلوله است: خواب قبل از ظهر و قبل از خوردن غذا.
چگونه در خواب به عمل هضم کمک کنیم
همین‌طور که تا اینجا گفته شد مهم‌ترین عمل در خواب عمل هضم است. چگونه در خواب به عمل هضم کمک کنیم؟ اندکی بر پهلوی راست بخوابید تا غذا به پایین معده برود. سپس به پهلوی چپ طولانی‌تر بخوابید، تا حرارت کبد بر روی معده، کمک به هضم بهتر معده نماید. در نهایت به پهلوی راست بخوابید تا غذای هضم شده، راحت‌تر از طریق عروق ماساریقا جذب کبد شود.
نتیجه‌گیری
همان‌طور که گفته شد اصلاح سبک زندگی، بخش اصلی درمان هر بیماری است و خواب یکی از مهم‌ترین اصولی است که اگر به موقع و با رعایت زمان و مکان و شرایط روحی روانی و جسمی خوب باشد نقش بسیار مهمی در سلامتی و طول عمر انسان خواهد داشت. امید است که این مقاله در اصلاح شرایط خواب به همه عزیزان کمک کند.
به امید شفای تمام بیماران عزیز: حتما تا به حال تجربه خوابی نامناسب به دلایل مختلف زمانی یا مکانی یا روحی روانی داشته‌اید و به دنبال علت این بودید که چرا با وجود خوابی طولانی، به آرامش و رفع خستگی، دست نیافتید. لطفاً آن را با ما به اشتراک بگذارید.
منابع
رازی، محمد بن زکریا؛ ذاکر، محمد ابراهیم؛ و بکری صدیقی، حازم. (۱۳۸۷). منصوری فی الطب (ج ۱–۱). تهران : دانشگاه علوم پزشکی تهران. ص ۱۳۹
علی بن موسی (ع)، امام هشتم؛ و امیر صادقی، نصیر الدین. (۱۳۸۱). طب الرضا: طب و بهداشت از امام علی بن موسی الرضا علیه السلام (ج ۱–۱). تهران: معراجی. ص ۱۹۶
یوسفی، علی .(۱۳۹۹). مبانی طب‌سنتی(مقدماتی). گروه آموزشی طب‌سنتی. اندیشکده سبک زندگی صدای حکیم. تهران. ایران.
نویسنده: مهناز صبوری فر
