به نام خدا
مزاج فصل ها
آیا می دانستید که هر کدام از فصل ها دارای مزاج هستند؟ و مزاج فصل در سلامت انسان‌ها موثر می باشد؟ برای دانستن این اطلاعات با مجله طبیب مگ همراه باشید.
فهرست
مقدمه
فصل بهار
ماههای فصل بهار
تدابیر مهم فصل بهار از دیدگاه طب سنتی
رفع مشکلات شایع فصل بهار از دیدگاه طب سنتی
غذاهای طبی فصل بهار
فصل تابستان
ماههای فصل تابستان
تدابیر فصل تابستان در طب سنتی
غذاهای طبی فصل تابستان
فصل پاییز
ماههای فصل پاییز
تدابیر فصل پاییز در طب سنتی
فصل زمستان
ماههای فصل زمستان
تدابیر فصل زمستان در طب سنتی
غذاهای طبی فصل زمستان
سایر نکات تدابیر فصول از دیدگاه طب سنتی
نتیجه گیری
منابع
مقدمه
فصول سال همگی بر روی بدن انسان تاثیر دارند و مزاج فصل‌ها از دیدگاه طب سنتی بر مزاج انسان‌ها مؤثر هستند؛ به‌عنوان مثال فصل بهار گرم و تر است که این گرمی و تری برای افرادی که مزاج گرم و تر دارند به دلیل غلبه حرارت و رطوبت بر مزاج آن‌ها، می‌تواند همراه با مشکلاتی باشد. شناخت مزاج فصول کمک شایانی به این قضیه خواهد کرد.
مزاج فصل بهار گرم وتر است.
فصل بهار
فصل بهار روح همه زمان‌هاست و مزاج فصل بهار از دیدگاه طب سنتی گرم و تر است. این فصل مقوی قوا، مناسب مزاج روح طبی و مقوی قوه مدبره است؛ علاوه‌براین فصل بهار برای افراد دارای مزاج سرد و خشک و افراد مسن جزء بهترین فصول هست. بهترین فصل برای فصد و حجامت بهار است چون در این فصل جریان خون زیاد است و نگرانی بابت کم‌خونی کمتر خواهد بود. در فصل بهار به دلیل کم شدن بلغم و رسوب بیشتر سودا عوارض و بیماری‌هایی به وجود می‌آید که عبارت‌اند از: خون‌دماغ شدن، سکته مغزی و قلبی به دلیل امتلا و پری عروق، آلرژی‌های فصلی، امتلا ناشی از زمستان، زردزخم، سالک، خارش‌های مختلف، لک‌های سفید و سیاه، جوش و دمل. علاوه بر این در این فصل بیماری‌های نزله‌ای بیشتر بروز می‌کنند.
بهتر است در فصل بهار اخلاط را مدیریت کرد در غیر این صورت اخلاط سرگردان به سمت اندام‌های ضعیف مانند کشاله ران، پوست و غیره رفته و باعث ایجاد ورم، جوش‌ها و خارش هم می‌شوند. گاهی این اخلاط سرگردان به سمت اعضاء رئیسه مانند مغز رفته و باعث ایجاد صرع و سکته می‌شوند. خون در زمستان ساکن و متکاثف شده و در بهار به دلیل حرارت نضج پیدا می‌کند؛ بنابراین باید راهی برای خروج آن‌ها از بدن تدبیر شود که بهترین راه خروج برای این اخلاط متکاثف، فصد و حجامت است.
در اواخر فصل بهار با آرام‌تر شدن هوا میکروب‌ها با هوا انس گرفته و بیشتر تکثیر می‌شوند، اما باد حامل میکروب قابل‌توجه نخواهد بود.
ماههای فصل بهار
اولین ماه فصل بهار، ماه آذار (فروردین) است که ۳۱ روز دارد؛ در این ماه زمین نرم می‌شود و خون به هیجان آمده و بلغم از بین می‌رود، پس با توجه به مزاج فصل بهار، غذاها باید سبک، لطیف و ساده باشند مانند گوشت و تخم‌مرغ عسلی. علاوه‌براین خوردن سیر، پیاز و ترشی باید کمتر شود. فصد و حجامت در این ماه خوب است. دومین ماه از این فصل ماه نیسان (اردیبهشت) می‌باشد که ۳۰ روز دارد و در آن روزها بلند بوده و مزاج بهار در این ماه قوی‌تر می‌شود چون جنب‌وجوش خون زیادتر شده و بادهای شرقی شروع به وزیدن می‌کنند. خوردن کباب و گوشت عمل آمده با سرکه و گوشت شکار در این ماه توصیه می‌شود. ماساژ در حمام با روغن مفید است. از خوردن آب ناشتا در این ماه پرهیز شود.
سومین ماه از فصل بهار ماه ایار (خرداد) می‌باشد که ۳۱ روز دارد. بادها در این ماه صاف می‌شوند بنابراین یک از تدابیر فصل بهار از دیدگاه طب سنتی این است که در خوردن غذاهای شور و سنگین مانند کله حیوانات، گوشت گاو و ماست افراط نشود. حمام صبح‌گاهی در این ماه مفید است اما جنب‌وجوش زیاد قبل‌از غذا ناپسند است.
تدابیر مهم فصل بهار از دیدگاه طب سنتی
- بدن را از اخلاط فاسد پاک کنید. در فصل زمستان قوه مدبره برای تولید انرژی بیشتر و مقابله با سرما سوخت بیشتر یعنی غذای بیشتری را طلب می‌کند پس فضله و اخلاط بیشتری هم تولید می‌شود و اگر در زمستان پرخوری و کم‌تحرکی داشته‌باشیم یعنی این اخلاط به مصرف بدن نرسند و به‌علاوه به دلیل بسته بودن منافذ پوست در فصل زمستان این اخلاط از بدن خارج نشده و این فضولات منجمد باقی می‌مانند و در فصل بهار سیال شده و وارد خون و بدن ما می‌شوند؛ با توجه به مزاج فصل بهار بهترین زمان پاک‌سازی روزهای آغازین آن است.
- در فصل بهار برای سم‌زدایی میتوان از غذاها و خوراکی‌های مسهل مانند هلیله‌ی سیاه، ماست و آش سبزی‌های بهاری همراه با برگ سنا و آلو استفاده کرد. در این فصل بهتر است از غذاهای آشی بیشتر استفاده شود چون آش‌ها هم ملین و هم زود هضم هستند. اما بدترین نوع آش، آش رشته است که ثقیل الهضم می‌باشد. به‌علاوه در غلبه دم یکی از تدابیر خوب برای خروج خون در فصل بهار حجامت، زالو و فصد است.
- از پرخوری و برهم خوری در فصل بهار باید پرهیز کرد چون این دو باعث ایجاد فضولاتی با هضم بالا شده و به‌علاوه با فضولات متکاثف زمستان جمع شده و باعث تولید خلط ناصالح و خام می‌شوند.
- از حرکت و ورزش سنگین و بیش‌از حد در این فصل باید پرهیز شود به‌علاوه از خشم و پرخاش‌گری نیز به دلیل افزایش حرارت بدن و تهییج اخلاط باید پرهیز شود.
- از شربت‌ها و نوشیدنی‌های معتدل مانند شربت ریواس، عرق کاسنی، شربت زرشک، غرور، رب غوره، شربت نارنج، لیمو و به‌لیمو میتوان در فصل بهار استفاده کرد.
- یکی دیگر از تدابیر فصل بهار از دیدگاه طب سنتی پرهیز از ادویه‌های تند، شور و تنقلات است.
- افراد دچار آلرژی میوه‌های لطیفی که سریع به خلط غالب در بدن تبدیل می‌شوند مانند خیار، هندوانه و طالبی بهتر است پرهیز کنند.
- بهترین میان وعده در فصل بهار آب سیب، کاهو و سکنجبین است.
- از دیگر غذاها و خوراکی‌های مناسب فصل بهار از دیدگاه طب سنتی میتوان بورانی اسفناج، بورانی شبدر و یونجه، کاهو و سکنجبین، سمنو در افراد کم‌خون، آش شبدر و قره‌قروت و آش دوغ نام برد.
رفع مشکلات شایع فصل بهار از دیدگاه طب سنتی
- آلرژی بهار: یکی از بهترین مواد برای درمان آلرژی بهاره ماءالشعیر طبی است. که با مزاج فصل بهار تطابق دارد.
طرز تهیه ماالشعیر طبی: ۱۹ لیوان آب، ۱ لیوان جو پوست‌کنده مواد همه مواد را روی شعله گذاشته تا بپزد کف آن کف روی آن را دور ریخته و هنگامی‌که ۳ واحد آب باقی ماند و صورتی رنگ شد شعله را خاموش کرده و از صافی رد می‌کنیم توجه کنید که ماالشعیر نباید لزج و کش‌دار شود. برای درمان آلرژی ۳ روز از ماالشعیر طبی خورده و چیز دیگری نمی‌خواهیم بعد از ۳ تا ۴ روز از سبزیجات پخته و بدون مواد اولیه و کم‌حجم استفاده می‌کنیم، به‌جای آب میتوان از عرق‌های شاه‌تره، کاسنی و خرفه استفاده کرد.
- خارش گلو: یکی از تدابیر فصل بهار از دیدگاه طب سنتی برای درمان خارش گلو استفاده از دمنوش گل بنفشه است؛ به این صورت که ۵ گرم گل بنفشه، ۵ گرم شکر تیغال و ۲ لیوان آب را با همدیگر جوشانده تا ۱ لیوان آب باقی بماند سپس دمنوش را صاف کرده و شب‌ها قبل‌از خواب میل کنید البته میتوان صبح ناشتا هم میل کرد.
- عطسه‌های بهاره: برای درمان عطسه‌های بهاره در طب سنتی میتوان روزی دوبار روغن بنفشه با پایه بادام شیرین را هر بار ۱ قطره در هر سوراخ بینی چکاند. میتوان این روغن را به پیشانی و اطراف سینوس‌ها هم برای کاهش شدت عطسه‌ها ماساژ داد.
- خارش پوست: وخز و نخس یعنی گزگز شدن و خارش پوست در فصل بهار شایع است که میتوان برای درمان آن از خرفه به‌صورت پخته و یا آب آن و یا خام استفاده کرد.
- غذاهای طبی فصل بهار
- غذاهای مناسب با مزاج فصل بهار عبارتند از:
- آش یارمه (چریش):
مواد لازم: نخود، عدس، لوبیا، از هرکدام ۱ پیمانه، بلغور گندم ۳ پیمانه، چریش (سبزی کوهی محلی) به میزان لازم، نمک، فلفل قرمز و دوغ به میزان لازم
طرز تهیه: حبوبات را چند ساعت خیس کرده و سپس بپزید. بلغور گندم را افزوده و روی حرارت کم قرار می‌دهیم، بعد از این‌که بلغور باز شد مدام هم می‌زنیم تا ته نگیرد سپس چریش و نمک را به آن افزوده و تا جا افتادن غذا می‌گذاریم تا بپزد و سپس همراه با دوغ و فلفل قرمز میل می‌کنیم.
- خورش کنگر:
مواد لازم: گوشت خرد کرده، پیاز ساطوری، کنگر خرد شده، آبغوره، نمک و فلفل و روغن
طرز تهیه: ابتدا پیاز را در روغن تفت‌داده و سپس گوشت را به آن افزوده و حدود شش‌تا ۷ دقیقه تفت می‌دهیم سپس ۳ پیمانه آب به آن افزوده و می‌گذاریم تا بجوشد. درب دیگ را گذاشته و حدوداً ۳ ساعت زمان می‌دهیم تا گوشت بپزد. کنگر خردشده را هم ۵ دقیقه ملایم تفت می‌دهیم سپس نعنا و جعفری را به آن اضافه می‌کنیم و حدود ۱۰ دقیقه دیگر تفت می‌دهیم و در انتها آبغوره نمک و فلفل را اضافه می‌کنیم و حدود ۱۵ دقیقه حرارت را زیاد کرده تا خورش به روغن بیفتد.
مزاج فصل تابستان گرم وخشک
فصل تابستان
این فصل گرم و خشک است که با شدت گرفتن گرما قوت هاضمه کاهش یافته و حرارت غریزی تحلیل می‌یابد چون حرارت درون به بیرون نفوذ کرده تا با حرارت مبارزه کند و حرارت درون که برای هضم لازم است کاهش‌یافته و قوت هاضمه پایین می‌آید. بنابراین با توجه به مزاج فصل تابستان، افرادی که دارای مزاج گرم هستند در تابستان نباید از خوراکی‌های گرم استفاده کنند بلکه باید بیشتر از خوراکی‌های سرد و معتدل مانند هندوانه، خربزه و کاهو استفاده کنند؛ چون مصرف خوراکی‌های سرد در این افراد باعث ایجاد تعادل در این فصل خواهد شد. افراد با مزاج گرم و خشک هم در تابستان بهتر است از غذاهای سرد و تر مانند لبنیات، آب‌دوغ‌خیار، آب‌میوه و هندوانه بیشتر مصرف کنند که از تدابیر فصل تابستان از دیدگاه طب سنتی است.
ماههای فصل تابستان
اولین ماه از ماههای فصل تابستان ماه حزیران (تیر) که سی و یک روز است، می‌باشد در این ماه به دلیل مزاج فصل، غلبه بلغم و خون از بین می‌رود و صفرا غلبه دارد پس کار و تلاش بسیار نهی شده‌است و بعلاوه خوردن گوشت‌های چرب و بوییدن مشک و عنبر منع مصرف دارند؛ از تدابیر فصل تابستان از دیدگاه طب سنتی در این ماه استفاده از غذاهایی نظیر سبزی‌های خنک مانند کاسنی، خرفه، خیار، خیار چنبر، شیر خشت، ترشی‌ها، گوشت برای ۶ ماه تا یک‌سال، گوشت بز یک‌ساله، مرغ خانگی، تیهو، دراج، شیر گاو و ماهی تازه می باشد.
دومین ماه از فصل تابستان ماه تموز (مرداد) می‌باشد که ۳۱ روز است، در این ماه گرمای هوا شدید و آب کم است پس آب سرد را میتوان ناشتا مصرف کرد و از خوراکی‌های سرد و تر و غذاهای لطیف و سریع الهضم استفاده کرد.
سومین ماه از فصل تابستان ماه آب (شهریور) ۳۱ روز است، بادهای سموم و شمال در این ماه می‌وزند. احتمال زکام در این ماه بیشتر است. غذاهای مرطوب صالح و سالم مانند ماست در این ماه مفید هستند. در این ماه ضعف بدن و مزاج بیشتر شده و درنتیجه اشتهای طبیعی معده به‌علت خنک شدن هوای شب‌ها آشکار می‌گردد. در این ماه رطوبت مغز کم شده و به‌همین دلیل افسردگی بیشتر خواهد شد که بهتر است گل‌های تر و خشک به این منظور بوییده شوند.
تدابیر فصل تابستان از دیدگاه طب سنتی
- یکی از تدابیر فصل تابستان با توجه به مزاج فصب، از دیدگاه طب سنتی کاهش حجم غذاست چون پرخوری در فصل تابستان از همه فصول مضرتر است.
- غذا بهتر است سبک، کاهنده حرارت و صفرا باشد. البته افراد با سوء مزاج سرد و بلغمی نباید حتی در تابستان هم غذاهای سرد مصرف کنند.
- بهترین غذاها برای این فصل از دیدگاه طب سنتی عبارت‌اند از: آش آلو، آش انار، آش غوره، آش زرشک، سوپ جو، آب‌دوغ خیار، نان، هندوانه، آش تمر هندی.
- از نوشیدنی‌های مناسب این فصل بهترین آن‌ها شربت ریواس، سکنجبین طبی، تمبر هندی و انار است.
- از افراط در مصرف میوه‌های این فصل پرهیز شود.
- در فصل تابستان بهتر است تعداد دفعات آمیزش جنسی کاهش یابد چون خشکی را افزایش می‌دهد.
- یکی دیگر از تدابیر فصل تابستان از دیدگاه طب سنتی اجتناب از انجام ورزش‌های سنگین خصوصا در اوج گرماست چون ورزش حرارت بدن را افزایش می‌دهد.
- یک ساعت استراحت بعد از ناهار در تابستان باعث تامین رطوبت کافی بدن می‌شود.
- برای جلوگیری از زکام در تابستان روزی ۱ خیار مصرف شود و از نشستن در آفتاب پرهیز شود.
غذاهای فصل تابستان در طب سنتی
- غذاهای مناسب مزاج فصل تابستان عبارتند از:
- آش ساده
مواد لازم: ۱ استکان برنج خیس‌شده، نصف استکان لپه، نصف استکان ماش، سبزی آش (سبزی غالب گشنیز، جعفری، تره، شنبلیله، مرز، نعنا و ترخون) ، نمک و زردچوبه به میزان کافی، گردن یا سینه مرغ یا گوشت راسته گوسفندی یا بلدرچین یا کبک یا جوجه‌خروس
طرز تهیه: ابتدا لپه و ماش را همراه نمک و زردچوبه به مدت نیم‌ساعت تا ۱ ساعت با ۵ لیوان آب برای هر ۳ نفر با حرارت ملایم می‌پزیم سپس گوشت را ریز ریز کرده و به آن می‌افزاییم و بعد از آن سبزی‌ها را افزوده و هم می‌زنیم، نیم‌ساعت بعد برنج را به آش افزوده و آن را هم می‌زنیم.
- آش انار:
نیم‌ساعت قبل از آماده شدن آش ساده ۴ استکان آب انار یا ۱/۲ استکان رب انار را به آن می‌افزاییم.
- آش تمر هندی:
مانند آش انار می‌باشد ولی به‌جای انار ۱/۲ استکان رب یا شیره تمر هندی تازه و یا ۷، ۸ عدد تمر هندی را به آن می‌افزاییم.
- آش زرشک:
همانند آش انار بوده فقط به‌جای آب انار ۱/۲ استکان شیره زرشک به آن می‌افزاییم.
مزاج فصل پاییز سردو خشک
فصل پاییز
طبیعت این فصل سرد و خشک است. در مواجه با سن و مزاج جبلی باید در پاییز تدابیر خاصی اندیشید زیرا تاثیر سن و فصل در مزاج جبلی یا فعلی فرد بسیار زیاد است. در فصل پاییز افراد با مزاج گرم و تر یا حتی با سوء مزاج گرم و تر از پاییز نفع می‌برند. برعکس صاحبان سوء مزاج سرد و خشک و همین‌طور سوء مزاج‌های سوداوی در این فصل منفعت نمی‌برند چون مزاج سودا سرد است و سردی و خشکی پاییز این سردی را تشدید می‌کند.
پاییز مضاد مزاج روح انسان و نبات و حیوان است به‌همین دلیل برگ درختان در این فصل زرد می‌شوند. به دلیل تغییر هوا در شب و روز و تقدم تابستان بر فصل پاییز امراض کثیر در این فصل رخ خواهند داد. چون فصل پاییز باعث تولید سودا می‌شود بنابراین اکثر ورم‌های سفت و سرطانی در این فصل رخ می‌دهند.
بیماری‌های فصل پاییز عبارت‌اند از تب‌ها، قطره‌قطره ادرار کردن، تکرر ادرار، سوزش ادرار، درد هنگام ادرار کردن، اگزما، پوست پوسته شدن پوست، صاف شدن معده و روده، اسهال، سیاتیک، دردهای مفاصل، بزرگی طحال، امراض ریوی مانند سل، آبله، زکام، نزله، وسواس، افسردگی، انسدادهای گوارشی، سکته‌ها، شوره و خارش پوست.
ماههای فصل پاییز
ماه ایلول (مهر) ۳۰ روز است که از اولین ماههای فصل پاییز است. در این ماه هوا پاکیزه شده و غلبه سودا بیشتر می‌شود. طبق تدابیر فصل پاییز از دیدگاه طب سنتی و مزاج فصل، غذاهای مفید برای این ماه عبارت‌اند از شیرینی‌ها و گوشت‌های معتدل مانند گوشت گوسفند و بزغاله نر. در این ماه باید از خوردن گوشت گاو، کباب و گوشت‌های سرخ‌کرده، خیار چنبر و خربزه نارس پرهیز کرد. در این ماه بهتر است در حمام رفتن افراط نشود.
ماه تشرین اول (آبان) ۳۱ روز بوده و دومین ماه از فصل پاییز است. وزیدن بادهای مختلف در این ماه شروع خواهند شد. بهتر است از فصد و نوشیدن دارو پرهیز کرد. خوردن گوشت پروار چرب و انار و مصرف میوه بعد از اطعام مفید است. نوشیدن آب است در این ماه کم شود و فعالیت بیشتر گردد.
ماه سوم از فصل پاییز ماه تشرین آخر (آذر) می‌باشد که ۳۰ روز است. قطرات باران در این ماه درشت‌تر هستند. مصرف آب شب هنگام خوب نیست بلکه بهتر است آب گرم در اول صبح مصرف شود. خوردن غذاهایی مانند کرفس، نعناع و تره‌تیزک در این فصل خوب نیستند.
تدابیر فصل پاییز از دیدگاه طب سنتی
- بهتر است در این فصل با توجه به مزاج فصل، پوشش و متناسب با دمای هوا داشته‌باشیم و حتما شب‌ها در خواب سر پوشیده باشد.
- از مواجهه با سعدی از هر نوع خوراکی، نوشیدنی‌های سرد چه دمایی و چه مزاجی، خوابیدن در جای سرد، و استحمام با آب سرد پرهیز شود.
- از خوابیدن با معده پر چه شب و چه روز اجتناب شود چون قدرت هضم زیاد نیست و اخلاط فاسد تولید می‌شوند.
- در این فصل غذاهای با مزاج گرم و کمی تند توصیه می‌شود که عبارت‌اند از گوشت گوسفند یا بره، خروس یا مرغ چاق محلی، شیرینی‌های حاوی بادام و پسته، میوه‌ها مانند خربزه، به، سیب و گلابی هم میتوان استفاده نمود.
- پرهیز از مجففات (خشکی آور ها) مثل بی‌خوابی و در راس آن‌ها.
- استحمام ۱ روز در میان با آب نسبتاً گرم و نیم‌ساعت قبل از آن روغن مالی بدن با روغن بنفشه جهت رطوبت بخشی.
- پرهیز از خواب و بیداری بسیار و انجام رژیم‌های غذایی سخت و همچنین تعریق شدید.
- پرهیز از غذاهای فرآوری شده، کنسروی، فست فودها، گوشت گاو، فریزری، سوسیس و کالباس.
- پرهیز از ادویه‌های تند و تیز، ترشی‌ها، سرخ‌کردنی‌ها، بادمجان، عدس، قارچ پنیر شور، لبنیات، ترشی و کشک، رب‌ها و سس‌ها، چای پررنگ، مایعات با یخ، شوری ها مانند چیپس و پفک و تخمه.
- پرهیز از مصرف میوه‌های سرد و تر تابستان و محرکاتی مانند سیر، پیاز، کاکائو و نسکافه.
- پرهیز از لپ‌تاپ، گوشی و تلویزیون چون همگی باعث ایجاد خشکی می‌شوند.
- رگ زدن در فصل پاییز به دلیل کم شدن جریان خون مناسب نیست.
- یکی از مشکلات شایع فصل پاییز سرماخوردگی است که برای درمان آن میتوان از تدابیر فصل پاییز از دیدگاه طب سنتی استفاده کرد که به این منظور یک سوپ و یک دمنوش وجود دارد.
الف) سوپ سرماخوردگی:
مواد اولیه: جو پرک ۲ قاشق غذاخوری، بال و گردن مرغ محلی، ۱۰۰ گرم گشنیز، سیب‌زمینی ۱ عدد، کدوی سبز ۱ عدد، ۱ یا ۲ عدد پیاز و سیر ۱ حبه، شلغم ۱ عدد، کلم ۱۰۰ گرم در صورت وجود تب ۵ دقیقه آخر آماده شدن صبح چند گرم گل بنفشه بهتر است اضافه شود.
ب) دمنوش سرماخوردگی:
مواد لازم: نعنا، پونه، آویشن، مرزنجوش که از هرکدام به میزان مساوی دم کرده و در طول شبانه‌روز حدود ۴ لیوان میل شود.
در صورت سرفه در سرماخوردگی شلغم خام را داخل آن تراشیده تا کف آن نازک شود سپس داخل آن را با عسل طبیعی پر می‌کنیم در ظرفی گذاشته تا ۱۲ ساعت بماند سپس آب جمع‌شده در ظرف یا داخل شلغم را میل کنید.
مزاج فصل زمستان سرد و تر
فصل زمستان
مزاج فصل زمستان سرد و تر است و هم مزاج با بلغم است؛ بنابراین مناسب مزاج‌های گرم و خشک است. در زمستان به دلیل تولید بلغم امراضی چون سرفه، زکام و نزله شایع است. در این فصل افراد مسن و افراد با مزاج سرد و تر دچار ورم و درد مفاصل می‌شوند که بهتر است از غذاهای گرم مانند سیر، سیاه‌دانه و زنجبیل، فندق، کره و عسل استفاده کنند. به علاوه در فصل زمستان به دلیل دوری آفتاب از سمت‌الرأس هوا سردتر و ترتر است و بنابراین نزول برف و باران را خواهیم داشت.
در فصل زمستان سر بیشتر در معرض سرما قرار می‌گیرد و تولید نزله هم در این فصل بیشتر می‌شود. گاهی قوه مدبره این فضولات ناشی از نزله را به اندام‌های ضعیف می‌برد اما گاهی هم به سمت اندام‌های قوی مانند ریه ریخته و باعث بیماری‌های ریه می‌شود و یا مثلاً به معده ریخته و معده را دچار ضعف کرده و زخم معده ایجاد می‌کند و یا به چشم ریخته و باعث بیماری‌های چشمی می‌شود.
فصل زمستان به دلیل ضعف نسبی قوه مدبره در صاحبان مزاج سرد و تر یا صاحبان سوء مزاج سرد و تر یا سوء مزاج بلغمی و همچنین کودکان و ناقهین و افراد مسن می‌تواند بسیار خطرناک باشد.
در زمستان حرارت در باطن و در درون است بنابراین قدرت هضم بالاست. به‌علاوه به دلیل سرما اعصاب دچار رخوت شده و سده و تصلب هم ایجاد می‌شود.
ماههای فصل زمستان
ماه کانون اول (دی) که ۳۱ روز است و از اولین ماههای فصل زمستان است. در این فصل بادهای شدید و سرمای هوا زیاد است. خوراکی‌های این ماه مانند ماه تشرین آخر است. البته باید از خوراکی‌ها و غذاهای سرد، حجامت و فصد نیز با توجه به مزاج فصل پرهیز نمود.
دومین ماه از فصل زمستان ماه کانون آخر (بهمن) می‌باشد که ۳۱روز است و در این ماه بلغم غلبه دارد و باید آب گرم به‌صورت ناشتا نوشیده شود. تدابیر فصل زمستان از دیدگاه طب سنتی عبارتند از مصرف سبزی‌های گرم مانند کرفس و تره تیزک، پرهیز از خوردن شیرینی‌ها و ماهی تازه با ماست. حمام رفتن در اول روز در این ماه نافع است.
ماه شباط (اسفند) سومین ماه از ماههای فصل زمستان است که ۲۸ روز است. بادها در این ماه مختلف بوده و باران زیاد است. خوراکی‌های مناسب این ماه عبارت‌اند از سیر، گوشت پرندگان، گوشت شکار و میوه‌های خشک. حرکت و کار و فعالیت در این ماه خیلی‌خوب است. در این ماه پوست خشک شده و استخوان‌ها پوک می‌شوند و بعلاوه جریان خون دچار اختلال شده و بیماری‌هایی مانند بیماری‌های پوستی، حصبه، رماتیسم و نقرس افزایش می‌یابند.
تدابیر فصل زمستان از نظر طب سنتی
- از مصرف غذاهای سرد و تر و مولد بلغم به‌ویژه در شب‌ها، افراد سرد و تر، افرادمسن و افراد با غلبه بلغم یا سوء مزاج سرد و تر، ذر این مزاج فصل، باید پرهیز شود.
- مصرف غذاهای گرم و گرمی بخش هم در این فصل باید متناسب با مزاج هر فرد باشد. غذاهای گرم مانند کباب‌ها، آبگوشت، بلدرچین، دارچین، زیره و رازیانه می‌باشند. از دیگر غذاها و خوراکی‌های گرم و مناسب این فصل عبارت‌اند از: کره، عسل، بادام، تخم شربتی، انبه، پسته، پونه، پیاز پخته، دنبه در صورت ورزش کردن، ترب، تره، جعفری، زنیان، زیتون، زیره سیاه، سیر، شنبلیله، زردچوبه، زعفران، مویز، گردو، لپه، مرز، نارگیل، نخود، نعناع، عرق بهار نارنج، حلیم ها، کله‌پاچه، شیشلیک یا برگ گوسفندی، ادویه‌های بهاره، جوجه‌خروس و تیهو.
- خوابیدن در طول روز در این فصل منع بیشتری دارد زیرا باعث تولید بیماری‌های رطوبی و افزایش نزولات خواهد شد. زمان خواب در فصل زمستان به دلیل خون‌رسانی کمتر در نیمه‌ی پایینی بدن و پاها بهتر است پاها پوشیده باشد مانند استفاده از کرسی. میتوان زمان خواب با جوراب پشمی پاها را پوشاند و از سر و گردن با دست‌مالی محافظت کرد.
- یکی دیگر از تدابیر فصل زمستان از دیدگاه طب سنتی توصیه به ورزش در آخر روز در این فصل است یعنی حدود ساعت ۴ بعدازظهر به بعد که کمی هوا گرم‌تر از دیگر ساعت است. در افراد رطوبتی و افراد سرد و تر و بلغمی بهتر است از ورزش‌های سنگین خودداری شود.
- مصرف نوشیدنی‌ها و غذاها در این فصل بهتر است به‌صورت گرم باشند و از مصرف یخ در این فصل اکیداً خودداری شود.
- از مصرف میوه‌های سرد و تر مانند خیار، گوجه‌فرنگی، هندوانه، نارنگی و پرتقال در این فصل بهتر است پرهیز شود البته میتوان همراه با مصرف این‌ها کمی هم عسل میل کرد. همچنین از مصرف سالاد کاهو یا سالاد شیرازی در این فصل پرهیز شود.
- در زمستان بهترین راه برای خروج سموم از بدن اسهال است البته اسهال نباید شدید باشد بلکه اسهال در حدی که مواد سمی از بدن خارج شود.
- قبل‌از خروج از منزل در فصل زمستان بهتر است همدمایی صورت گیرد مثلا با مصرف غذای گرم.
- برای محافظت در برابر زکام در فصل زمستان روزی ۳ لقمه عسل را با موم میتوان میل کرد.
- مصرف سیاه‌دانه در زمستان از زکام جلوگیری می‌کنند.
غذاهای طبی زمستانی
- غذاهای متناسب با مزاج فصل زمستان عبارتند از:
- خورش فسنجان بدون گوشت:
مواد لازم: نصف لیوان گردوی چرخ‌شده، نصف لیوان مغز بادام چرخ‌شده، پیاز، سیب‌زمینی و هویج هرکدام ۱ عدد، رب انار ۱ قاشق غذاخوری، شیره انگور یا عسل ۳ قاشق غذاخوری، پودر سماق ۱ قاشق غذاخوری، روغن زیتون ۲ قاشق غذاخوری، نمک، دارچین و زعفران هرکدام نصف قاشق چای‌خوری
طرز تهیه: گردو، بادام، ۱ عدد پیاز خرد شده و ۱ لیوان آب را در حرارت ملایم می‌پزیم سپس روغن زیتون و نمک افزوده تا ملایم بپزد و به روغن بیفتد؛ اگر در حین پخت غلظت خورش بالا رفت میتوان کمی آب سرد به آن افزود. به‌صورت جداگانه هویج و سیب‌زمینی را پخته و در مخلوط‌کن یکنواخت می‌کنیم سپس شیره انگور، دارچین و زعفران را افزوده و می‌گذاریم حدود ۲۰ دقیقه به‌خوبی بپزد. رب انار را هنگام سرو کردن اضافه می‌نماییم.
- آبگوشت قنبید (کلم‌قمری):
مواد لازم: ۵۰۰ گرم گوشت، کلم‌قمری ۳ عدد متوسط، ۱۵۰ گرم نخود، سیر و پیاز هر کدام ۱ عدد و کمی زعفران و نمک
طرز تهیه: گوشت را تکه‌تکه کرده و همراه با بقیه مواد با حرارت ملایم می‌پزیم بعد از پخته شدن نمک و زعفران را می‌افزاییم.
نکته: نیم‌ساعت بعد از میل کردن این آبگوشت بهتر است کمی مویز یا انگور میل شود تا فضولات آن دفع گردد.
- دسر کدو حلوایی:
کدو حلوایی را قطعه‌قطعه و بخارپز کرده و کمی دم‌کرده زعفران، پودر دارچین و نبات (عسل) می‌افزاییم و می‌گذاریم تا کمی آب بیندازد. گلاب را هم در پایان کمی می‌افزاییم. این دسر در درمان کم‌خونی بسیار نافع است.
سایر نکات تدابیر فصول از دیدگاه طب سنتی
- پیامبر (ص) فرمودند: بر شما باد (خوردن میوه) به هنگام رو کردن آن (در فصل آن که می‌رسد) چراکه در این هنگام مایه سلامت تن و از میان رفتن اندوه است، نیز آن را در هنگام پشت کردن (فصل آن که تمام می‌شود) واگذارید که در این هنگام برای بدن درد است به‌عنوان مثال، خیار که در تابستان می‌روید حدود ۹۵ درصد آب و ۵ درصد املاح دارد که در گرمای شدید تابستان برای افراد گرم مزاج، بسیار مفید است اما مصرف آن در زمستان و فصول دیگر باعث بیماری‌های بلغمی می‌شود.
- امام حسن عسکری علیه‌السلام: بر میوه‌ای که هنوز نرسیده به خوردنش عجله نکن و آن را در وقتش بخور و بدان همانا آن کسی که کارهای تو را تدبیر می‌کند او می‌داند که چه وقت این میوه به صلاح حال توست.
- با توجه به مزاج فصل، افراد با مزاج سرد در زمستان حال بدی دارند و در مقابل افراد با مزاج خشک در پاییز آزار می‌بینند.
- یکی دیگر از تدابیر فصول از دیدگاه طب سنتی این است که در فصل بهار و پاییز بهتر است غذاهای با طبع معتدل مصرف شود که همین غذاها هم باید با توجه به میزان اشتهای فرد خورده شود. در ابتدا بهتر است از غذاهای با هضم آسان و سبک مانند سوپ، شوربا و آش مصرف شود. در فصل تابستان غذاهای سرد و در فصل زمستان هم غذاهای گرم بهتر است مصرف شود.
- در فصول گرم به دلیل تعریق بیشتر لایه‌ای از ترشی از منافذ پوست بیرون کرده و آن را می‌پوشاند که باعث مصونیت از بیماری‌های جلدی و سوداوی می‌شود.
- در پاییز و زمستان به دلیل تعریق کمتر لایه ترشی حفاظتی کمتر بوده و درنتیجه انواع خارش‌ها و اگزماها بروز می‌کنند.
نتیجه‌گیری
تمامی فصل‌ها دارای مزاج چهارگانه هستند که به طور مستقیم روی سلامت بدن انسان موثر هستند. اما با توجه به مزاج فصل، در همین فصول گیاهان درمانی و روشهای طبی برای حفظ تعادل مزاج بدن ما وجود دارد. با رعایت این نکات می توان از ایجاد بسیاری از بیماری‌ها و سوء مزاج ها در فصول مختلف جلوگیری کرد.
منابع
- علی‌بن‌موسی (ع)، امام هشتم. و امیر صادقی، نصیرالدین. ۱۳۸۱. طب الرضا: طب و بهداشت از امام علی‌بن‌موسی‌الرضا علیه‌السلام. ۱ ج. تهران_ایران: معراجی.
- ابن‌سینا، حسین بن‌عبدالله. و مسعودی، علیرضا. ۱۳۸۶. قانون در طب (ترجمه). ۱ ج. کاشان_ایران: مرسل.
- قنبریان، علی. حاتمی شندی، وحید. و عظیمی، علی. ۱۳۹۶. نقش مزاج در تعادل اخلاق. ۱ ج. تهران_ایران.
- علی‌بن‌موسی (ع) ، امام هشتم و ربانی، محمدحسین. ۱۳۹۸. ترجمه و شرح رساله ذهبیه. ۱ ج. تهران_ایران: سازمان تبلیغات اسلامی.
- جمعی از نویسندگان. ولایتی، علی‌اکبر. و نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها. دانشگاه معارف اسلامی. معاونت پژوهشی. ۱۳۸۹. تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران (ویژه علوم پزشکی) ۱ ج. قم_ایران.
- جرجانی، اسماعیل بن حسن. و مصطفوی، جلال. ۱۳۸۳. اصول و مبانی نظری طب سنتی. ۱ ج. تهران_ایران: دانشگاه علوم پزشکی ایران.
- علی‌بن‌موسی (ع) ، امام هشتم. بدون تاریخ. آستان قدس رضوی. نامه زرین سلامت. مشهد_ایران.
- یوسفی، علی. جزوه مبانی طب سنتی سطح یک. ۱۳۹۹. تهران – ایران
نویسنده:عطیه حدادنژاد
