به‌نام خداوند علیم و حکیم
زندگینامه حکیم سید اسماعیل جرجانی
جرجانی که بود و چه کرد؟ از چه زمانی شروع به تحصیل کرد؟ چگونه وارد علم طب شد؟ چه سفر‌هایی داشت، از همسر و فرزندانش چه می‌دانید؟ تا حالا کتابی از ایشون خوندید؟ پس با طبیب مگ همراه باشید.
…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..
آنچه در این مقاله می‌خوانید
شما در این مقاله با زندگی حکیم سید اسماعیل جرجانی، با خصوصیات اخلاقی ایشان، آثار های گران‌بهای جرجانی، دین و مذهب ایشان و القاب او آشنا خواهید شد.
مقدمه
حکیم سید اسماعیل جرجانی
همسر و فرزندان
مذهب و دین
نامگذاری روز علوم آزمایشگاهی
نتیجه‌گیری و منابع
مقدمه
حکیم سید اسماعیل جرجانی یکی از مشهورترین طبیبان و حکمای ایران و جهان در قرن پنجم و ششم هجری است که اولین دایره‌المعارف بزرگ و جامع در علم پزشکی ایران را به زبان فارسی نگاشته است. وی اثر‌گذارترین شخص در پیشرفت دوران نوگرایی طب ایرانی است.
حکیم جرجانی از نخستین حکیمانی است که در زمینه آزمایشگاه و علوم آزمایشگاهی، فعالیت‌های خود را به ثمر رسانده است؛ به همین دلیل، روز۳۰ فروردین هر سال برای قدردانی و پاس‌داشت از مقام شامخ این دانشمند نام‌آور ایرانی، روز علوم آزمایشگاهی نامگذاری شده است. در این مقاله، زندگینامه این حکیم بزرگوار با توجه به مقالات و آثار تاریخی تشریح می‌شود.
حکیم سید اسماعیل جرجانی
زندگینامه جرجانی
برای شرح و تفصیل زندگینامه جرجانی لازم است از ابتدای زندگی او بنویسیم:
امیر سید امام زین‌الدین اسماعیل بن حسن بن محمد بن محمود بن احمد حسینی جرجانی (گرگانی) ملقب به سید اسماعیل جرجانی از پزشکان و مفاخر نامی ایران و جهان در سده پنجم و ششم هجری است. ایشان در سال ۴۳۴ هجری قمری/ ۱۰۴۲ میلادی در شهر گرگان به دنیا آمد.
جرجانی در همان ابتدا در زادگاهش مشغول به تحصیل علم شد. در بعضی مواقع از گرگان به‌نام (شهر من) یاد می‌کرد. درآن ایام، گرگان مرکز مهم پزشکی و دیگر دانش‌های ایرانی بود، ابن‌سینا هم مدتی در گرگان زندگی کرده است و ابوعبید جوزجانی شاگرد او هم درآنجا به شیخ ملحق شد و آثارش را مکتوب کرد.
جرجانی مدتی در نیشابور زندگی کرد و مدتی به ابوالقاسم عبدالرحمن بن علی معروف به ابن ابی‌صادق از شاگردان شیخ‌الرئیس خدمت کرد. با این واسطه، وی شاگرد ابن‌سینا نیز محسوب می‌شود. در زمان مرگ استادش جرجانی ۳۶ ساله بود، در سن ۲۵ تا ۳۵ سالگی که شاگرد ایشان بود، اطلاعات پزشکی خود را تکمیل کرد.
استاد دیگر جرجانی استاد احمد فرخ، مؤلف کتاب کفایه است که نظامی عروضی در چهار مقاله از آن یاد کرده است و بعد از آشنایی با ایشان در ری، فارس و فرغانه به تحصیل و پژوهش در حوزه پزشکی مشغول شد، در قم نیز با بازماندگان کیا کوشیار ملاقات کرد و بعد از آن به خوزستان رفت و برای مدتی با پزشکان آن دیار مصاحبت داشت.
حکیم سید اسماعیل بیشتر عمر خود را در خراسان در بیمارستان ابن‌بیطار به تحقیق و تدریس گذرانده است. در سال ۵۰۴ هجری قمری راهی خوارزم شد و به دربار قطب‌الدین محمدبن انوشتکین سر سلسله خوارزمشاهیان رفت؛ پادشاه اول خوارزم او را محترم می شمرد و سمت \”تیمارداری\” ریاست داروخانه بهاء‌الدوله در خراسان را به او عطا کرد؛ در آن زمان به بیمارستان داروخانه می‌گفتند.
نگارش کتاب ذخیره خوارزمشاهی را به مدت ده سال در سال۵۰۴ ه. ق به پایان رسانید و بنام سلطان خوارزمشاه نامگذاری کرد. ذخیره خوارزمشاهی، اولین دائره‌المعارف جامع به زبان فارسی است.
قبل از کتاب خوارزمشاهی، حکیم سید اسماعیل، کتاب قانون ابوعلی‌سینا را ترجمه کرده بود. وی علاوه بر طب در فقه و تصوف از نامداران روزگار بود. در سال ۴۶۵ هجری قمری شاگرد ابوالقاسم قشیری بوده است که در آن زمان ابوسعید عبدالکریم بن محمد سمنانی از او اجازه روایت و حدیث می‌گرفت. بعد از آن، آثار دیگر خود را به نوبه تألیف و جمع‌آوری و به بشریت عرضه داشت.
او از پزشکان یونانی ازجمله: جالینوس، بقراط و اهرن نام برده و به هنگام نوشتن بیماری‌های چشم از مهم‌ترین اثر چشم پزشکی علی‌بن‌عیس تذکره الکحالین و در بیماری‌های معده به نسخه عیسی صهاربخت اشاره و بهره برده است. در موضوع چشم پزشکی در کتاب الاغراض الطبیعیه پرداخته است.
حکیم سید اسماعیل بعد از چندین سال و در سال ۵۳۱ هجری قمری علی‌بن‌زید بیهقی را در سرخس ملاقات کرد و بعد در سن ۹۰ سالگی برای بالا بردن سطح علمی و استفاده از کتابخانه بزرگ پایتخت سلجوقیان به مرو بازگشت و به دربار سلجوقی رفت و درهمان شهر در سن ۹۵ سالگی درگذشت.
القاب جرجانی
ابو ابراهیم، زین‌الدین، شرف‌الدین، علوی حسینی و طبیب علوی ازجمله القاب حکیم است.
آثار جرجانی
– ذخیره خوارزمشاهی: از اولین و مهم‌ترین آثار حکیم سید اسماعیل است؛ ایشان در سن ۷۰ سالگی این کتاب را به عربی و بعد به فارسی نوشتند. گفته می‌شود این اثر در هندوستان به‌صورت سنگی نگاشته شده است.
-الاغراض الطبیعیه
-التذکره الاشرفیه فی الصناعه الطبیه: رساله عربی طبی بود که آن را به علاالدین پسر ایل ارسلان اهدا کرد.
-خفی علائی: به‌ترتیب دائره‌المعارف‌های بزرگ، متوسط و کوچک طبی را در نهایت شیوایی نگارش کرد. البته جرجانی طب کهن را با نوشتن این آثار زنده کرد. در منابع آمده است که این اثر در هندوستان به صورت سنگی وجود دارد.
-زیده الطب
-طب یادگار
-المباحث العلائی
-تدبیر یوم و لیله
-الطب الملوکی
-الرد علی فلاسفه
-کتاب فی القیاس
-کتاب المنبه
-کتابی در حکمت
-یادگار: خلاصه کوچکی از ذخیره خوارزمشاهی در ۲۱۰۰۰ کلمه است.
برخی حکما، کتاب‌های پزشکی جرجانی را برتر و غنی‌تر از آثار شیخ الرئیس ابوعلی‌سینا و الحاوی محمد بن زکریای رازی دانسته‌اند.
این دانشمند و حکیم تمامی آثارش را به پسرش علاالدین ابومظفر و قطب‌الدین محمد انوشتکین خوارزمشاه تقدیم کرده است.
آثار جرجانی در حیطه پزشکی مقام علمی‌ایشان را به حدی ارتقاء دادند که به وی مقام پزشک ارشد دولتی دادند و پزشک شخصی قطب الدین تکش و آتسز شد و به‌عنوان رئیس مرکز آموزشی و درمانی بیمارستان خوارزم شد.
پادشاه معاصر جرجانی
در زمان زندگی این حکیم، ایران تحت سلطه ترکان سلجوقی بوده است. علاءالدین محمد خوارزمشاه، پادشاه هم‌عصر حکیم جرجانی بود که به وی ارج می‌نهاد و حقوق ماهیانه هزار سکه طلا به حکیم پرداخت می‌کرد.
همسر و فرزندان جرجانی
از همسر و فرزندان او چنان اطلاعاتی در دسترس نیست.
مذهب و دین
براساس منابع، حکیم سید اسماعیل، خوش‌خو، متدین و متأثر از عرفان اسلامی و از خانواده سادات حسینی بوده که با بزرگان آل زیار رابطه تنگاتنگی داشته‌است. ایشان یکی از حلقه‌های زنجیره نقل احادیث بوده و بیشترین استفاده معرفتی را از شیخ ابوسعید ابوالخیر کرده است.
نامگذاری روز علوم آزمایشگاهی
به دلیل مهارت حکیم در حوزه آزمایشگاه، علوم آزمایشگاهی و تأثیر فعالیت‌های‌ایشان بر پیشرفت علم پزشکی و به‌ویژه علوم آزمایشگاهی، برای قدردانی از این دانشمند عالی‌رتبه در ایران، روز ۳۰ فروردین را به یاد‌ایشان، روز علوم آزمایشگاهی نامگذاری کرده‌اند.
نتیجه‌گیری
ایران از گذشته تا به حال مهد و کانون حکیمان، دانشمندان و فیلسوفان نام‌آوری ازجمله: ابن‌سینا، رازی، عقیلی خراسانی و حکیم سید اسماعیل جرجانی بوده است که دستاورد‌های بسیاری در طب، فلسفه، فقه، عرفان برای بشریت دربر‌داشته است.
بسیاری از آثار این بزرگواران در زمان آتش‌سوزی حمله اعراب و یا مغول‌ها از بین رفته است، اما باز افرادی همت گماشتند و آثار پراکنده را جمع‌آوری کردند و در خدمت مردمان گذاشتند. ما با نوشتن زندگینامه این نام‌آوران و معرفی آثار آن‌ها به مردمان عصر خود یادآوری خواهیم کرد، پیشینه تاریخی علم ما چیست؟ و اینکه نام این بزرگواران زنده نگه داشته شود.
شاید از معرفی حکیم سید اسماعیل بنده حقیر مطلبی را از قلم انداخته باشم، اگر شما خواننده عزیز پیشنهادی دارید با ما به اشتراک بگذارید.
منابع
۱- تاج بخش، حسن. (۱۳۸۶). حکیم سید اسماعیل جرجانی بنیانگذار پزشکی فارسی و تصحیح کتاب «الاغراض الطبیه»ایشان. مجله تحقیقات دامپزشکی (دانشگاه تهران)، ۶۲ (۴)، ص ۱۳۱-۱۴۰.
۲- تاجبخش، حسن (۱۳۸۹). سید اسماعیل جرجانی بنیانگذار پزشکی پارسی. آینه میراث، دوره جدید(۴۷)، صص ۶۱-۸۶.
۳- سارتون، جورج (۱۳۸۳). مقدمه بر تاریخ علم. مترجم غلامحسین صوری افشار، تهران. انتشارات علمی فرهنگی، ص ۱۰۵۴.
۴- عادل، پور جوادی؛ میر سلیم، طاهری؛ حداد، غلامعلی؛ نصرالله، مصطفی (۱۳۷۵). دانشنامه جهان اسلام. تهران، ایران: بنیاد دائره المعارف اسلامی، (ج۱. ص ۴۶۰۶).
۵- گلشنی، سید علی‌رضا (۱۳۹۳). مجله علمی پژوهشی حکیم سید اسماعیل جرجانی. گروه تاریخ دانشگاه ادبیات و علوم انسانی شیراز – تهران. دانشگاه علوم پزشکی شیراز -ایران. شماره ۲. صص ۶۹-۷۱.
