به‌نام آنکه جان را فکرت آموخت
سوءمزاج صفرا
مزاج چیست؟ سوءمزاج چه زمانی اتفاق می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌افتد؟ خلط چیست؟ غلبه اخلاط یعنی چی؟ صفرا چیست؟ نشانه‌های سوءمزاج صفرا یا غلبه صفرا چیه؟ چگونه درمان می‌شود؟ برای پاسخ به این‌‌‌‌‌‌گونه سؤالات با ما در مجله طبیب همراه باشید.
فهرست مطالب
- مزاج چیست؟
- خلط چیست؟
- سوءمزاج چیست؟
- خلط صفرا
- فایده‌ها و عملکرد خلط صفرا در بدن
- صفرای غیر طبیعی
- نشانه‌های سوءمزاج صفرا (غلبه صفرا)
- خصوصیات افراد گرم و خشک و افراد دارای سوءمزاج صفرا
- بیماری‌های شایع افراد دارای سوءمزاج صفرا و افراد دارای سوء مزاج گرم و خشک
- خوراکی‌های سازگار
- خوراکی‌های ناسازگار
- توصیه‌های کاربردی
- مراقبت‌های پوستی
- سوءمزاج صفراوی معده
- سوءمزاج صفراوی مغز (دماغ)
- سوءمزاج صفراوی (گرم و خشک) قلب
- سوءمزاج صفراوی (گرم و خشک) قلب
مقدمه
از دیدگاه طب سنتی مزاج هر فرد در تمام افعال نفسانی و جسمانی او نقش مؤثر و غیر قابل انکاری دارد. شناخت مزاج هر فرد در درمان و ریشه‌یابی انواع بیماری‌ها، چه روحی و روانی و چه جسمی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است.
مزاج هر انسانی ممکن است به مرور زمان در طول زندگی وی به دلیل سبک زندگیش (چه خوراکی و چه غیر خوراکی) دستخوش تغییرات شود و دچار بیماری‌های سوءمزاجی شود.
در این مقاله می‌خواهیم به مزاج و سوءمزاج صفرا و مباحث پیرامون آن بپردازیم. اما در ابتدا لازم است تعاریفی از مزاج، سوءمزاج و خلط داشته باشیم.
مزاج چیست؟
همه موجودات جهان هستی از چهار رکن یا عنصر به نام‌های آتش، هوا، آب و خاک آفریده شده‌اند. این چهار رکن هر کدام کیفیتی دارند. زمانی که هر کدام از این ارکان چهارگانه در ساختار موجودات حضور می‌یابند آن کیفیت را با خود می‌آورند.
و اما مزاج چیست؟ مزاج در لغت به معنی درهم آمیختن است و در طب سنتی ایران به مفهوم کیفیت یکسان و جدیدی است که در نتیجه آمیختن و ترکیب ارکان با یکدیگر و فعل و انفعال آنها در یک جسم مرکب ایجاد می‌شود.
درصد حضور ارکان اربعه در موجودات مختلف بنا به ساختارشان و کارکردشان و نقشی که از روز ازل برای آنها تعریف شده‌است متفاوت است. هر کدام از ارکان یک کیفیت از کیفیات فاعله (تأثیرگذار) گرمی (حرارت) و سردی (برودت) و یک کیفیت از کیفیات منفعله (تأثیرپذیر) تری (رطوبت) و خشکی (یبوست) را با خود دارند. نتیجه ترکیب چهار رکن در خلقت یک موجود، چهار مزاج مرکب گرم و خشک، گرم و تر، سرد و خشک و سرد و تر است.
درجه گرمی، سردی، تری و خشکی هر جسم یا ماده یا مفرده به میزان حضور هر کدام از این ارکان بستگی دارد. بنابراین یک مفرده یا ماده از نظر کیفیات اربعه می تواند تأثیرات متفاوتی در بدن فرد بگذارد.
هر مفرده یا غذا وقتی وارد بدن می‌شود، بر اثر حرارت غریزی بدن، کیفیتش آزاد می‌شود و این کیفیت بر مزاج اندام های بدن و در نهایت روی برآیند مزاج بدن تأثیر می‌گذارد. حکما، مزاج هر فرد را برآیند مزاج اندام‌های وی دانسته‌اند.
خلط چیست؟
و اما خلط چیست؟ هرغذا یا خوراکی که می‌خوریم بعد از هضم معدی (هضم اول) ماحصل مفید آن جذب کبد می‌شود. سپس بر اثر حرارت کبد، هضم دوم روی آن انجام می‌گیرد. خروجی مفید کبد، چهار خلط یا ماده با نام های صفرا، سودا، دم و بلغم است؛ بنابراین، خلط ماده است و مزاج، کیفیت است و هر کدام تعاریف کاملا ًمتفاوتی دارند.
هر کدام از این اخلاط مزاج یا کیفیتی دارند که بر اساس آن، ویژگی ها و کارکرد های متفاوتی نیز دارند. خلط دم (خون) مزاج گرم و تر و خلط بلغم، مزاج سرد و تر دارند. همچنین خلط صفرا مزاج گرم و خشک و خلط سودا مزاج سرد و خشک دارند.
تعادل این اخلاط چهارگانه نقش مهمی در حفظ سلامتی و ایجاد بیماری‌ها دارد. اگر اخلاط ایجاد شده مقدار معتدل و کیفیت صالح داشته‌باشند موجب سلامتی بدن می‌شوند و اگر این اخلاط، مقداری بیش از حد طبیعی و یا کیفیت ناصالح داشته‌باشند زمینه بروز بیماری مهیا می‌شود.
سوء مزاج چیست؟
هرگاه به هر علت درونی یا بیرونی، مزاج عضوی از بدن یا مزاج کل بدن از حد اعتدال ویژه و مناسب آن خارج شود، برخی افعال مختل و علائمی در شخص پدیدار می‌شود که نشانه‌های مزاج عارضی‌اند. چنان‌‌‌چه این وضعیت طولانی شود و درمان صورت نگیرد سوءمزاج رخ می‌دهد. بیماری‌های سوءمزاجی به دو دسته ساده و مادی تقسیم‌بندی می‌شوند:
سوءمزاج ساده (ساذج): یعنی مزاج یک عضو یا همه اعضاء بدن به علت غلبه کیفیتی بر آن تغییر می‌کند (خلط یا ماده حضور ندارد)؛ مثلاً سردرد ناشی از گرمای آفتاب، سرمازدگی و…
سوءمزاج مادّی: این نوع از سوءمزاج زمانی ایجاد می‌شود که ماده غیر طبیعی، از نظر کمیت یا کیفیت، کیفیت یک عضو یا همه بدن را تغییر دهد و از مزاج اصلی خارج کند.
خلط صفرا
مزاج خلط صفرا گرم وخشک است. از بخش لطیف و گرم، تند، شیرین و چرب غذاها به‌وجود می‌آید. عامل (میزان حرارت) ایجادکننده آن، حرارت بیشتر از معتدل است. رنگ خلط صفرا سرخ شکفته مایل به زردی است. تلخ مزه و تند و تیز و رقیق و سبک است.
فایده‌ها و عملکرد خلط صفرا در بدن
فایده‌ها و عملکرد خلط صفرا در بدن به شرح زیر می‌باشد:
- خون را لطیف و رقیق می‌کند تا بتواند در عروق مویرگی و مجاری ظریف و تنگ نفوذ کند.
- تحریک روده‌ها (امعاء) برای حرکت دادن فضولات غذایی و احساس حس دفع
- باعث شسته شدن امعاء و احشاء (آنچه در سینه و جگر است؛ مانند دل، جگر، معده، روده، طحال و…) و پاک شدن رسوبات و بلغم لزج چسبیده به روده‌ها می‌شود.
- تغذیه بعضی اعضاء که به صفرا نیاز بیشتری دارند؛ مانند ریه و کیسه صفرا (مراره).
صفرا ی غیر طبیعی
هرکدام از انواع خلط، علاوه بر نوع طبیعی، دارای اقسام غیر طبیعی نیز می‌باشد.
انواع شایع صفرای غیر طبیعی عبارتند از:
- مِرّه صفرا؛ به علت مخلوط شدن با بلغم رقیق ایجاد می‌شود.
- صفرای مُحِیّه؛ به علت اختلاط با بلغم غلیظ ایجاد می‌شود. در رنگ و غلظت شبیه زرده تخم‌مرغ می‌باشد.
- صفرای محترقه؛ به علت اختلاط با سودای محترقه (سوخته) به وجود می‌آید.
- صفرای کُرّاثی؛ ناشی از احتراق (سوختن) صفرای مُحیّه
- صفرای زنگاری (زنجاری)؛ از احتراق شدید صفرای کُرّاثی ناشی می‌شود. گرم‌ترین و بدترین و کشنده‌ترین نوع صفرا بوده و در حد سم می‌باشد.
نشانه‌های سوءمزاج صفرا (غلبه صفرا):
- زردی رنگ پوست،زبان و چشم‌ها؛
- تلخی دهان؛
- زبری و خشکی زبان؛
- خشکی بینی؛
- خشکی پوست (حرارت بالا رطوبت را از بین می‌برد)؛
- لذت بردن از نسیم خنک (دوست‌داشتن هوای شب و خنکی بامداد)؛
- عطش شدید؛
- تنفس سریع؛
- کم‌اشتهایی؛
- احساس تهوع (غَثَیان)؛
- احساس سوزن سوزن شدن پوست (وَخز و نَخس)؛
- بی‌خوابی و سبک خوابی؛
- رؤیای جنگ و آتش؛
- دلشوره و بی‌قراری؛
- تحریک پذیری فوق‌العاده و زود خشمی؛
از نشانه های سوءمزاج صفرا (غلبه صفرا) هستند.
نکته: همه سوءمزاج‌های مادی تا حدودی احساس ثقل و سنگینی و کسالت را دارند. چرا که وجود ماده زائد در بدن این حالت را ایجاد می‌کند.
سید اسماعیل جرجانی (۴۳۴ تا ۵۳۱ ه . ق) پزشک و فیلسوف نامدار ایرانی و صاحب کتاب ذخیره خوارزمشاهی در مورد غلبه خلط صفرا می‌گوید: «فصل تابستان و سال‌های جوانی و مزاج گرم و بسیار خوردن شیرینی‌ها و… این نشانه‌ها را درست کند که نشانه غلبه صفرا است».
خصوصیات افراد گرم و خشک و افراد دارای سوءمزاج صفرا
- لاغراندام با مفاصل و استخوان‌بندی نسبتاً درشت و برجسته؛
- پوست گرم و خشک؛
- رنگ پوست و سفیدی چشم آنها کمی به زردی می‌زند؛
- موهای پرپشت و سیاه و گاهی مجعددارند و به علت حرارت و خشکی زیاد بیشتر مستعد تاسی سرند (در جوانی و میان‌سالی خصوصاً از شقیقه‌ها)؛
- خشکی دهان وعطش فراوان دارند؛
- خیلی گرمایی هستند و در تابستان اذیت می‌شوند؛
- این استعداد را دارند که با خوردن خوراکی‌های خیلی گرم دچار خارش و کهیر شوند؛
- تمایل به خوردن ترشی‌ها مثل؛ سرکه، تمرهندی، لواشک و… دارند؛
- تمایل به خوردن سردی‌ها؛ مثل خیار، کاهو، هندوانه… دارند؛
- عروق برجسته در دست دارند؛
- زود عصبانی می‌شوند و زود هم خشمشان فروکش می‌کند؛
- بسیار با انرژی و پرتحرک هستند و زود هم کم می‌آورند؛
- باهوش، زیرک و پرحرف هستند؛
- از حافظه و قدرت یادگیری بالایی برخوردار هستند؛
- در انجام کارها چالاک و سریع هستند؛
- دقیق، منظم و تیزبین هستند؛
- میل جنسی بالا دارند اما توان جنسیشان کم است؛
- پیوسته، سریع و بلند صحبت می‌کنند؛
- روابط اجتماعی آنها قوی است؛
- عجول و بی‌قرارند؛
- خوابشان کم و سبک است (به استثنای صاحبان مغزهای سرد و سرد وتر)؛
- گاهی دچار یبوست می‌شوند؛
از خصوصیات افراد گرم و خشک و افراد دارای سوءمزاج صفرا و افراد دارای سوء مزاج گرم و خشک می‌باشند.
بیماری‌های شایع افراد دارای سوءمزاج صفرا و افراد دارای سوء مزاج گرم و خشک
این افراد در صورت عدم رعایت دستورات، استعداد بیشتری برای بروز این اختلالات و بیماری‌ها پیدا می‌کنند:
- اضطراب و تنش فکری؛
- تپش قلب؛
- پوست گرم و خشک، اگزما، لک های پوستی؛
- رنگ پوست و سفیدی چشم آنها کمی به زردی می زند؛
- هپاتیت؛
- احساس خارش؛
- وزوز گوش؛
- تلخی دهان؛
- سرفه خشک؛
- ریزش مو در جلوی سر در جوانی و موهای چرب؛
- خشکی بینی؛
- عطش فراوان؛
- سردرد های گرم و خشک و صفراوی (معمولاً از جلوی سر و گاهی شقیقه ها شروع می شود)؛
- سردرد های میگرنی گرم؛
- بی خوابی و خواب سبک؛
- تند خویی و حرکات سبک‌سرانه؛
- بوی تند و تیز و تلخ عرق؛
- بیماری های صفراوی کبد مثل سنگ کیسه صفرا، انسدادهای کبدی و صفراوی، یرقان (زردی)
- اسهال خونی؛
- لکه بینی و افزایش خونریزی هنگام پریود؛
- انزال زودرس؛
- سوزش ادرار بدون علت؛
- لاغری شدید؛
از بیماری های شایع افراد دارای سوء مزاج صفرا یا سوء مزاج گرم و خشک هستند.
خوراکی‌های سازگار
از جمله خوراکی‌های سازگار و مناسب برای افراد دارای مزاج گرم و خشک و سوءمزاج صفرا عبارتند از:
- گوشت‌ها: ماهی، تخم‌مرغ نیم‌برشت؛
- غذاها: انواع سالادهای خام و نیمه پخته (خصوصاً همراه با سرکه)، سوپ ماش، سوپ اسفناج، سوپ جو، بورانی اسفناج، آبدوغ خیار، آش دوغ، آش گوجه فرنگی، آش آلو، آش سماق، خورش آلو اسفناج، خورش کدو، خورش بامیه؛
- چاشنی‌ها و ادویه‌ها: آب‌غوره، آبلیمو، سرکه، گرد غوره، لیموعمانی، سماق، تمرهندی؛
- سبزیجات و صیفی‌جات: خیار، کاهو، کدو، گشنیز، خرفه، اسفناج، بامیه؛
- آجیل و میوه‌ها: آلو، زردآلو، هندوانه، انار، شفتالو، هلو، شاتوت، توت‌فرنگی، گلابی، زرشک، عناب، لیموترش، نارنج، نارنگی، پرتقال، انگور؛
- دانه‌ها: جو، ماش، نخود؛
- لبنیات و روغن‌ها: ماست، کشک، قره‌قروط، روغن زیتون، روغن شحم گاو، روغن کنجد؛
- نوشیدنی‌ها و طعم‌دهنده‌ها: دوغ، ماءالشعیرطبّی، آب انار ترش، شربت ریواس، شربت زرشک، شربت آلبالو، شربت عناب، سکنجبین، رب انار ترش.
نکته: هیچگاه برای مقابله با غلبه حرارت یا صفرا نباید ترشی‌ها را مستقیماً و به‌یکباره استفاده کنیم. چون باعث برانگیخته شدن بیشتر صفرا را در بدن می‌شود. بلکه باید همراه با مصلحات آنها یعنی عسل و شکر استفاده کنیم.
خوراکی‌های ناسازگار
از جمله خوراکی های ناسازگار که مصرف مستمر و زیاده‌روی در مصرف آنها برای افراد با مزاج گرم و خشک و سوءمزاج صفرا مناسب نیست عبارتند از:
- گوشت‌ها: مرغ (محلی)، تمام پرندگان کوچک (مثل کبک، گنجشک، بلدرچین و…)، میگو، شتر، چربی‌های حیوانی، کباب دنبه؛
- غذاها: سرخ‌کردنی‌ها، فسنجان شیرین، کلّه‌پاچه، خوراک مغز؛
- چاشنی‌ها و ادویه‌ها: دارچین، زنجبیل، میخک، جوز، گرد فلفل قرمز، فلفل سیاه، رازیانه، دانه کرفس، زعفران، نمک، گلپر، دانه خردل، سس خردل؛
- سبزیجات و صیفی‌جات: فلفل سبز، فلفل قرمز، سیر، پیاز، جعفری، تره، شاهی، شوید، کرفس، بادرنجبویه، ترخون، شنبلیله، مرزه؛
- آجیل و میوه‌ها: خربزه، گردو، فندق، پسته، خرما، نارگیل؛
- دانه‌ها: سیاه‌دانه، شنبلیله، عدس، رازیانه و سایر دانه‌های گرم و خشک؛
- لبنیات و روغن‌ها: روغن آفتاب‌گردان، کره، روغن حیوانی؛
- نوشیدنی‌ها و طعم‌دهنده‌ها: عسل، شیره انگور، شربت زعفران.
نکته۱: عسل و زعفران ممنوع مطلق نیست. می‌توانیم به شربت عسل آبلیمو اضافه کنیم.
نکته۲: افراط و زیاده‌روی منظور است مگر آنکه ضرر آشکار داشته باشد.
توصیه‌های کاربردی
- استفاده از هوای خنک تا قلب و روح حیوانی این افراد مدام ترویح (سرحال و راحت) شود.
- همه مزاج‌ها به ویژه صاحبان مزاج‌های گرم و خشک و سوءمزاج صفرا (غلبه صفرا) روزی چند نوبت و در هر نوبت حدود ۱۰ بار نفس عمیق بکشند (خصوصاً در شرایط فشار عصبی)؛
- در فصول گرم با آب ولرم رو به خنکی حمام کنند؛
- در رژیم غذایی بیشتر از میوه‌جات و سبزیجات تازه مناسب مزاج مثل کاهو و اسفناج استفاده کنند؛
- مصرف آب، مایعات و شربت‌های خنک مثل شربت لیموی تازه، شربت عناب و… را خصوصاً در فصل گرم و سنین گرم (کودکی تا میان‌سالی) به طور منظم داشته باشند؛
- مصرف آب و مایعات را به اندازه‌ای افزایش دهند که ادرار صبحگاهی از حدّ رنگ زرد لیمویی پررنگ‌تر نشود؛
- ۶-۷ ساعت خواب شبانه داشته باشند؛
- از بی‌خوابی و کم خوابی (کمتر از ۵ ساعت) و دیرخوابی پرهیز کنند. چون استعداد ابتلا به بیماری‌های خشک را دارند؛
- در روزهای تابستان در طول روز یک ساعت چرت بعد از ناهار رطوبت کافی را به بدن می‌رساند؛
- فعالیت جسمی و ورزش را در هوای خنک، صبح زود یا شامگاه انجام دهند؛
- از فعالیت زیاد و ورزش‌های شدید و سنگین که گرمی و خشکی را افزایش می‌دهند، پرهیز کنند (به‌ویژه در فصول گرم و سنین گرم)؛
- هر ۱۲ ساعت بینی را با روغن بادام شیرین طبیعی، روغن بنفشه یا روغن گل‌سرخ چرب کنند (خصوصاً اگر مزاج مغزشان خشک باشد)؛
- از هوا، محیط، فعالیت‌ها و حالات روانی افزایش دهنده گرمی و خشکی پرهیز کنند.
- از خشم و عصبانیت، هیجانات روانی و زیاد حرف زدن بپرهیزند؛
- تا حد ممکن از نوشیدن قهوه، کافئین‌دارها، چای سیاه و دمنوش‌ها به طور نسبی پرهیز کنند (اغلب دمنوش‌ها گرم و خشک هستند)؛
- مصرف غذاهای گرم و خشک را به‌خصوص در هوای گرم کاهش دهند؛
- قی برای این افراد در فصول گرم (اگر نیاز باشد) جزء توصیه‌های خوب است.
- خورشت‌های کدو، بامیه و اسفناج جزء بهترین خورشت‌ها برای این افراد هستند؛
- کاهو + سکنجبین شکری برای این افراد بسیار کمک‌کننده است؛
نکته: افرادی که اختلالات روده‌ای دارند در مصرف سکنجبین احتیاط کنند.
- از فیلم‌های هیجانی، خشن و اکشن بپرهیزند؛
- سریال‌های خانواده و فیلم‌های کمدی و احساسی تا حدودی غم‌انگیز برای این افراد مناسب است؛
- از موسیقی‌های ملایم مثل موسیقی سنتی و موسیقی بی‌کلام استفاده کنند؛
- آبی آسمانی، سبز، فیروزه‌ای، زرد کم رنگ، سفید، کرمی، بنفش کم رنگ، لیمویی، شیری، صورتی کم رنگ و گل بهی ملایم، رنگ‌های مناسب این افراد هستند؛
- عصاره طبیعی گیاه و عطرهای خنک را استشمام کنند. خصوصاً اگر مزاج مغز گرم و خشک (صفراوی) باشد؛
- این افراد عجول، شجاع، پرجنب و جوش، سریع و بدون حاشیه هستند. بنابراین شغل‌هایی برای این مزاج‌ها مناسب است که نیاز به فوریت و تند و تیزی دارد. مثل: جراحی، اورژانس، فوریت‌ها، آمبولانس، آتش‌نشانی، موتورسواری، اتومبیل رانی، قایق رانی، شنا، تکواندو، کاراته، خط حمله فوتبال؛
از توصیه‌های کاربردی برای افراد با مزاج گرم و خشک و سوءمزاج صفرا می‌باشد.
مراقبت‌های پوستی:
این گروه استعداد ابتلاء به خشکی پوست را دارند خصوصاً اگر کبد گرم و خشک هم داشته باشند؛
- استفاده از روغن‌های مرطوب کننده مثل: روغن بنفشه، روغن بادام شیرین، روغن کدو، روغن گشنیز؛
- از افراط و زیاده‌روی در مصرف گرمی‌ها، ادویه‌ها، غذاهای تند و محرک و سرخ‌کردنی‌ها بپرهیزند؛
- استفاده از آبرسان‌های طبیعی و مرطوبکننده مثل: ماسک خیار، ماسک هلو، ماسک زردآلو و… ؛
- از آب داغ اجتناب کنند؛
- از تماس مستقیم با شوینده‌ها پرهیز کنند؛
- مصرف الکل ممنوع است؛
- از دستگاه بخور سرد استفاده کنند؛
- خوردن سوپ جو، شیربادام و ماءالشعیرطبی؛
- استفاده از ژل آلوئه‌ورا؛
- مالیدن آب برنج سفید بدون نمک به پوست؛
- از مالیدن صابون و شامپو به صورت خودداری کنند؛
- صورت خود را با آب ولرم رو به سرد بشویند؛
- از مواد آرایشی به صورت خیلی محدود استفاده کنند. زیرا باعث بسته شدن منافذ پوست می‌شود؛
- بعد از شستن صورت آن را خشک نکنند.
از جمله مراقبت‌های پوستی ویژه افراد با مزاج گرم و خشک و سوءمزاج صفرا می‌باشد.
سوءمزاج صفراوی معده
نشانه‌های سوءمزاج صفراوی معده:
- تلخی دهان؛
- احساس تهوع؛
- کم‌اشتهایی؛
- آروغ بدبو؛
- هضم قوی؛
- آبریزش دهان در زمانی که معده خالی است.
تدابیر و توصیه‌ها:
- قی و اسهال؛
- ماءالشعیر طبّی + روغن بادام شیرین + شکر؛
- سکنجبین، شربت انار، شربت غوره، شربت لیمو، رب سیب، رب به، رب انار ترش، رب آلو و آلوچه، غذاهای غلیظ ترش (مثل: شوربای سرکه، آش غوره، آش سماق، آش انار، آش زرشک، آش ریواس)، مربای هلیله، تمرهندی؛
- نوشیدن آب خنک بعد از غذا؛
- ضمادهای سرد و تر مثل ضماد کاهو روی محل معده.
برای سوءمزاج صفراوی معده کارساز و مفید هستند.
سوءمزاج صفراوی مغز (دماغ)
نشانه‌های سوءمزاج صفراوی مغز:
- خشکی بینی و دهان؛
- گَزِش (لزع) ، مخصوصاً داخل سوراخ بینی؛
- سوزش و التهاب سوراخ‌های بینی؛
- احساس ثقل؛
- احساس عطش؛
- زردی چشم و چهره؛
- بی‌خوابی مفرط (زیاد)؛
- بیدار ماندن مداوم؛
- ترشحات گزنده، تلخ، زرد و گرم از بینی و پشت حلق؛
- اذیت شدن از گرمی‌ها و نفع و سود بردن از سردی‌ها و سرما؛
تدابیر و توصیه‌ها:
- مصرف غذاهای سرد مثل: ماش، جو پوست‌کنده، سویق جو با سرکه و گلاب، خورشت آلو، خورشت اسفناج، خورش کدو؛
- حکیم اعظم‌‌خان از قول داوود آنطاکی (قرن ۱۱ هجری قمری): یکی از بهترین چیزها برای سرد کردن (تبرید) مغز استفاده از مرزنجوش با گشنیز و گلابی است (کنار هم بهتر است)؛
- شیر بز تازه، ماءالشعیر، سکنجبین قندی؛
- تخم خشخاش با ماءالشعیر طبّی؛
- مصرف میوه‌ها و سبزیجات با مزاج سرد مثل: انواع آلو، تمرهندی، نارنج، لیمو، زرشک، تمشک، آلبالو، خیار، کاهو، خرفه، اسفناج، کدو؛
- میوه‌های ترش؛
- آب انار ترش یا شیرین، شربت گلاب، گلاب + آب سرد، شربت جلّاب قندی (زعفران، قند، گلاب و آب)؛
- فالوده خیار و سکنجبین و فالوده هندوانه و سکنجبین؛
- شربت آلو، شربت تمرهندی، شربت لیمو، شربت عناب، شربت زرشک، شربت تمشک، شربت نارنج، شربت آلبالو؛
- پرهیز جدی از مولدات صفرا؛
- پرهیز از غذاهای گرم و سرد بخارزا مثل: عدس، بادمجان، گوشت گاومیش، شتر، کلم؛
- پرهیز از غذاهای بسیار ترش (ضعیف‌کننده اعصاب)؛
- پرهیز از غذاهای خشک‌کننده (مجفّف) مثل نمک و گرم کننده.
نکته: انواع آلو و آلو بخارا از مسهلات (اسهال‌آور) خوب صفرا هستند.
سوءمزاج صفراوی (گرم و خشک) قلب
نشانه‌های سوءمزاج صفراوی (گرم و خشک) قلب:
- نبض سریع و متواتر (پی در پی)؛
- سینه گرم؛
- تشنگی بسیار؛
- لاغری بدن؛
- احساس سوزش؛
- احساس راحتی در هوای سرد؛
- بی‌خوابی؛
- سرفه خشک.
تدابیر و توصیه‌ها:
- استفاده از غذاهای سرد و تر مثل: شیر (خصوصاً به همراه شکر)، برنج، آش جو، آش ماش با روغن زرد یا روغن بادام، خورشت اسفناج، خورشت کدو؛
نکته: در صورت وجود تب نوشیدن شیر ممنوع است. چون دچار فساد می‌شود.
- نوشیدن آب خنک؛
- سبزیجات سرد مثل: خرفه، کاهو، گشنیز؛
- ماءالشعیر طبی، شکر سفید، روغن بادام شیرین، دوغ گاو، روغن بادام شیرین همراه با ماءالشعیر؛
- شربت‌های سرد مثل: شربت انار، شربت به، شربت سیب، شربت ریواس، شربت عناب، شربت آلو، شربت تمرهندی؛
- شربت‌هایی که حاوی گلاب و بیدمشک باشند مفرّح (نشاط‌آور) و مقوّی قلب هستند؛
- آب‌میوه‌های سرد مثل: خیار، هندوانه، آلبالو، هلو، زردآلو؛
- فالوده خیار و هندوانه با سکنجبین؛
- رب به، رب انار، رب سیب، رب آلو؛
- گوشت‌های لطیف همراه با آب غوره، آب انار و آب زرشک؛
- سکباج‌ها (شوربای سرکه)؛
- پرهیز از مولدات صفرا؛
- پرهیز از غذاهای گرم و غذاهای خشک‌کننده (مجفّف) مثل: ادویه‌ها، نمک، ترشی‌ها؛
- برای این افراد خشمگین شدن بسیار مضرّ است و بعد از مدتی به بیماری‌هایی مثل تپش قلب گرم، فشار خون و… مبتلاء می‌شوند.
سوءمزاج صفراوی (گرم و خشک) کبد
نشانه‌های سوءمزاج صفراوی (گرم و خشک) کبد:
- زردی رنگ پوست؛
- تشنگی بسیار؛
- تلخی دهان؛
- خشکی دهان و زبان؛
- کمی اشتها؛
- یبوست و سفتی شکم و مدفوع کم؛
- نبض سریع و صلب (محکم)؛
- ادرار سرخ رنگ؛
- گرمی محل کبد؛
- لاغری بدن؛
- فساد در خون (از نشانه‌های آن احساس سنگینی در بدن و شیرینی و شوری در دهان است).
تدابیر و توصیه‌ها:
- آب کاسنی و سکنجبین (به جای عسل از قند استفاده شود. چون عسل گرم است)؛
- کاسنی در صبح و به صورت ناشتا؛
- ماءالشعیر طبّی؛
- آب انار ترش و شیرین؛
- شیره تخم خیار، شیره تخم خرفه، خرفه، کاهو، کدو، ضماد کاهو؛
- فالوده خیار و هندوانه با سکنجبین قندی؛
- ماهی تازه، سویق جو، آش جو، دوغ سرد؛
- روغن بادام شیرین هم میل شود و هم محل کبد (جگر) ماساژ داده شود؛
- پرهیز از مولدات صفرا؛
- پرهیز از گرمی‌ها و خشکی‌ها مثل: نمک، ادویه‌ها و ترشی‌ها؛
- پرهیز از ورزش‌های شدید و سنگین.
نتیجه‌گیری
تلاش مکتب طب سنتی ایران برای حفظ سلامت و جلوگیری از بیمار شدن می‌باشد. بنابراین در قدم اول لازم است فرد، مزاج ذاتی خود را بشناسد و ببیند به کدام طیف مزاجی نزدیک‌تر است. سپس روش زندگی مناسب با آن طیف را که در اصل همان ستّه ضروریه می‌باشد، به‌کار ببندد. به‌طور کلّی، علم حفظ سلامتی (حفظ‌الصحه) در یک عبارت خلاصه می‌شود: تنظیم روش زندگی مطابق مزاج و خصوصیات ذاتی فرد.
اصول ستّه ضروریه عبارتند از: ۱- آب و هوا ۲- خوردن و آشامیدن ۳- حرکت و سکون (ورزش و استراحت)، ۴- خواب و بیداری ۵- اعراض نفسانی (حالات روحی روانی) ۶- احتباس و استفراغ (نگهداشتن مواد ضروری در بدن و دفع مواد زاید از بدن).
امیدوارم که این مطالب برای شما مفید و کاربردی بوده باشد. منتظر نظرات ارزشمند شما دوستان عزیز هستیم.
ازهمراهی شما سپاسگزارم…
منابع
- یوسفی، علی. (۱۴۰۰). دوره مزاج‌شناسی کاربردی. تهران: مؤسسه آموزشی – پژوهشی صدای حکیم.
- ناصری، محسن؛ رضایی زاده، حسین؛ چوپانی، رسول؛ انوشیروانی، مجید. (۱۳۹۸). مروری بر کلیات طب سنتی ایران. تهران: انتشارات طب سنتی ایران. چاپ بیست و چهارم. صص: ۳۹، ۴۳، ۵۲، ۹۳، ۱۲۵- ۱۲۷.
نویسنده: قمر محمدی
